Nieuchronnie przychodzi mi zgodzić się z tezą twierdzącą, iż każdy szanujący się człowiek pochłonięty filozofią, musi ostatecznie zająć się pewnymi centralnymi problemami z każdej jej dziedziny, nawet jeśli starał się unikać jak ognia. W moim przypadku takową była estetyka. Przyznaję –– nigdy mnie nie porywała. O ile ontologia, epistemologia, etyka czy filozofia polityki ze swoimi przedmiotami badań jawiły się kolosalnie ważnymi płaszczyznami intelektualnego wysiłku, o tyle wspomniana ciągnęła się gdzieś między nimi tylko na doczepkę, w celach, nomen omen, dekoracyjnych.
Oczywiście – był czas, gdy hojnie dałem jej szansę zainteresowania mnie swoim dorobkiem, sugerując się tym, że przecież jestem człowiekiem spędzającym mnóstwo czasu na obcowaniu z przedmiotami kultury; różnego rodzaju ożywianie fikcji czy wykorzystanie iluzoryczności działa na mnie wprost magnetycznie, stąd też niezwykle cenię sztukę i artystów. Uznałem więc: estetyka mogłaby mieć coś interesującego do powiedzenia o tych wszystkich fenomenach, wyjaśniając od wewnątrz ich tajemniczą, uzależniającą siłę, z jaką jest w stanie wpływać na szerokie rzesze ludzi, tłumacząc dlaczego w ogóle to jest możliwe, że sztuka może na nas oddziaływać.
Natomiast co znalazłem, jedynie mnie do estetyki zniechęciło w jeszcze większym stopniu. Postanowiłem nie wracać do niej bez dobrego powodu. Być może nie dotarłem do materiału zdolnego mnie zainspirować – rozważań jakie uznałbym za wyjątkowo trafne, wartościowe i przydatne do lepszego zrozumienia tego, co naprawdę mnie interesowało. Może kiedyś żył jakiś estetyk, z jakim mógłbym się zgodzić co do joty, mający do powiedzenia parę ważnych rzeczy. Jednakże wśród wielkich i powszechnie uznanych filozofów nikogo takiego nie znalazłem. Diagnoza stanu współczesnej estetyki, znajdującej się na dobrej drodze do rozmontowania w zasadzie sensu swojego istnienia, była tym bardziej niepochlebna, uznałem ją za stratę czasu i dałem sobie z tą dziedziną spokój.
A jednak mam przecież coś do powiedzenia o sztuce. Spieram się na temat wartości artystycznej dzieł, posługuję jakimiś dziwacznymi kryteriami jej oceny, kwestionuję rolę czy zasadność wykorzystywania niektórych środków wyrazu, potrafię w swej krytyce „poprawiać” artystów, sugerując zmiany jakie sam wprowadziłbym w ich twórczości, czyniąc ją doskonalszą. Niewątpliwie mam do zaproponowania własne ujęcie jej specyfiki, dysponuję jakąś niewypowiedzianą do tej pory teorią tego czym sztuka jest. Dyskusja na blogu Dziewica ponownie mi o tym przypomniała, unaoczniając potrzebę zmierzenia się z wyżej wymienioną materią – efektem jest natomiast ten tekst.
1. Esencjalizm.
Ewidentnie przyszło mi żyć w czasach niechętnych estetycznemu teoretyzowaniu. Aby się o tym przekonać, nie muszę robić niczego ponad sięgnięcie po współczesne, zupełnie miałkie definicje sztuki, pomocne do kompletnie niczego. Jeżeli dorzucimy do tego otwartą propozycję rezygnacji z jakiegokolwiek definiowania, złożenie broni przed zalewem artystycznej działalności, rzekomo wręcz uniemożliwiającym swym różnorodnym bogactwem uchwycenie stałej i wspólnej wszystkim przejawom sztuki istoty, wtedy uzyskamy już pełny obraz intelektualnej bezradności.
Oczywiście, to zjawisko nie wzięło się znikąd – jest efektem sporu o sztukę. Niemal każda próba jej definiowania wiązała się z normatywnym podporządkowywaniem takim czy innym kanonom, z których artyści następnie się wyłamywali, udowadniając tym samym teoretykom, iż sztuka jest czymś więcej (lub mniej) i wcale nie musi realizować jakichś stawianym jej wymogów, by taką pozostawać. Obraz dzisiejszej estetyki stanowi poniekąd projekcję sporu o sztukę na prognozę przyszłości – „będzie tak samo”, zdają się myśleć nam współcześni. „Lepiej nie twórzcie tych swoich definicji, bo i tak naszą twórczością w końcu je ominiemy, obalimy i wylądują tam gdzie ich miejsce – na śmietniku historii.”, dopowiadają artyści.
Nie zamierzam się godzić z takim dictum. Przede wszystkim dlatego, że jestem beznadziejnym przypadkiem genetycznego, oldskulowego esencjalizmu i zwyczajnie niewygodnie postrzegać mi świata w całkiem płynny, chaotyczny i bez-istotowy, bez-definicyjny sposób. Od czasu do czasu, owszem mogę to robić, chociażby w ramach ćwiczenia elastyczności percepcji, ale najbardziej naturalną dla mnie inklinacją jest opieranie się na tym, co w zjawiskach się powtarza, odkrywanie co stanowi ich najrzadziej wymienną część, poszukiwanie elementów stanowiących najlepszą kandydaturę na niezmienny, konieczny rdzeń rzeczy. Co prawda, nigdy nie można być pewnym, czy trafnie udało się ową esencję określić, czy może pojawi się jakiś kolejny egzemplarz w takie ustalenie godzący, przez co będziemy musieli przyznać, iż to co uznawaliśmy za stałe, wcale takie nie jest i stanowi niezwykle popularny, lecz jedynie akcydens. Taki już los esencjalistów – nie mamy wglądu w absolutnie wszystkie egzemplarze z danej kategorii. Możemy robić szeroką kwerendę, poszukując przykładów przeczących przyjętej tezie o niezmienności wybranego zakresu treści zjawiska, ale nie jesteśmy w stanie brać pod uwagę chociażby egzemplarzy, które dopiero powstaną. Z pewnością nie wszystkich.
Nie jest to jednak dobry powód, by nie próbować określać granic rzeczy, zjawisk oraz ich sensów. Być może w przyszłości ktoś stworzy sztukę przekraczającą to, za co ja ją dzisiaj uznaję, moją rolą jednak jest przyłożyć się na tyle, by określić ją w sposób to uniemożliwiający.
2. Wymuszony powrót do początków, czyli techne, naśladownictwo i inne starocie. Czym spowodowana jest trudność definiowania sztuki?
Nim jednak powiem Wam, czym sztuka była, jest i czym pozostanie, co przejawia się w każdej jej postaci i stanowi sens jakiego nigdy nie utraci, bez którego przestanie być sobą, wróćmy do bezradności definicyjnej chwili obecnej. Ostateczną formą w jakiej się ona przejawia jest uznanie, że sztuka jest po prostu tym, czym zajmują się artyści (podobnie jak matematyką jest to, czym zajmują się matematycy a filozofią – filozofowie). Takie postawienie sprawy „restartuje” poniekąd całą refleksję o zagadnieniu.
Skoro sztuka jest tym, czym zajmują się artyści, to analogicznie wypiekanie chleba jest tym, czym zajmują się piekarze. Jedno i drugie musi być zatem jakąś działalnością oraz procesem. Jeżeli bowiem tworzenie sztuki nie jest powodowane odruchem, jak każde ludzkie działanie musi zmierzać do osiągnięcia jakiegoś wybranego przez działającego celu. Tak mniej więcej podchodzi do sprawy klasyczna teoria sztuki – zrównując twórczość artystyczną z każdym innym rzemiosłem, ich wspólnej istoty doszukując się w znajomości oraz postępowania zgodnie z regułami kanonu danego zajęcia, gwarantującymi osiągnięcie celu, jakiemu podporządkowane było dzieło. Wszystko co jest wykonane z poszanowaniem odpowiednich norm i procedur jest sztuką, powiedzieliby starożytni.
Powołujący się na Arystotelesa zwolennicy klasycznej teorii sztuki zgodziliby się z takim postawieniem sprawy, zdroworozsądkowo powiedzieliby parę słów o roli sztuki w uzupełnianiu braków, dorzuciliby ich jeszcze kilka na temat naśladownictwa natury, a następnie zabrali za skrupulatne określanie zbiorów odpowiednich reguł. Później podporządkowaliby, jak to mają w zwyczaju, cel tego wysiłku, znajdując dla niego odpowiednią rolę w przyjętym systemie, wywołując tym samym kolejny spór o sztukę. Dziś możemy obserwować ten konflikt w warunkach polskich na przykład słuchając lub czytając profesora Kieresia.
Co jest nie tak z tym stanowiskiem? Jaki jest mój główny zarzut względem klasycznej teorii sztuki? Nieprecyzyjność. Zbyt wielka ogólność, skutkująca pominięciem tego, co dla działań artystycznych jest unikalne i czym wyróżniają się spośród wszelkiej innej ludzkiej działalności. Zagubieniem faktycznego celu tej klasy działań. Gdybyśmy zapytali zwolennika wspomnianej teorii, a cóż takiego tworzy artysta, odpowiedziałby, że epos, sonet, powieść, hymn czy ogólnie rzecz biorąc – dzieło.
Ale właściwie po co? O ile w przypadku stolarzy, inżynierów czy budowniczych konkretna odpowiedź coś nam daje, bo zastosowanie ich dzieł jest niesłychanie pragmatyczne i w tej pragmatyczności jednoznaczne, a na koniec zawsze pozostaje odpowiedź, że wytwarzają to, bo najwyraźniej komuś było potrzebne do takiego czy innego celu [odczuwał brak], tak w przypadku artystów nie uzyskujemy tak naprawdę żadnej wiążącej, ani tym bardziej nowej, wiedzy.
Nie, artysta nie tworzy wcale po to, by pozostawić po sobie jakiś wytwór, jak robi to każdy inny rzemieślnik. Artysta tworzy po to, by wywrzeć za pośrednictwem swojego wytworu pożądany przez siebie wpływ. Dzieło sztuki nie jest jakimś finalnym celem samym w sobie, stanowi wyłącznie medium, za pośrednictwem którego ów wpływ jest wywierany. W tym właśnie myli się klasyczna teoria sztuki – przedwcześnie sam wytwór materialny uznaje za finał twórczości rzemieślnika pod wezwaniem muz. A jest to kolosalna pomyłka.
***
W myśl zasady „nie znam się, więc się wypowiem” zaryzykuję twierdzenie, którego nie chce mi się nawet sprawdzać (oddając tym samym odpowiedni hołd dziedzinie, nieinteresującą mnie zupełnie w obecnym jej kształcie oraz… otwierając niniejsze dzieło i zapraszając Cię do współtworzenia rzetelności bieżącego wpisu, czyniąc Cię współodpowiedzialnym wszelkich niedoróbek, dobry czytelniku). Oto ono: niemal cała historia zmagań estetyki z wypracowaniem jakiejś teorii sztuki skażona jest tym właśnie „dziełocentryzmem”, pochodzącym wprost od Arystotelesa. Twórca i jego zamiary przez większość dziejów odsuwane były na margines – co jak sądzę jest w bezpośrednim związku z autorytetem Stagiryty. Od zawsze istniał potężny poznawczy bias, nawet jeśli nie w kierunku materialnego rezultatu działań autora (fundamentu bytowego jakby powiedział Ingarden), to przynajmniej zestawu wartości, zastosowanych środków wyrazu, kompozycji i zabiegów w nim zawartych, rozumianych jako byt kompletnie autonomiczny i samodzielny. Za najświeższe wcielenie klątwy Arystotelesa można poniekąd uznać postmodernistyczną dekonstrukcję, derridańskie „II n’y a pas de hors–texte”. („Nie ma nic poza tekstem.”), już kompletnie fiksującą się na rzeczywistości wewnątrz dzieła, a nie samego jego oddziaływania.
Z owego dziełocentryzmu wynika(ła) cała trudność definiowania sztuki. Zasadza(ła) się na różnorodności wykonywanych dzieł, bogactwie sposobów wykonania, kompletnie nieprzystających części składowych. Przypomnijcie sobie chociażby Wittgensteina z jego „rodzinnym pokrewieństwem”! Jeżeli za sztukę uważa się same artefakty artystów, faktycznie trudno znaleźć w nich wszystkich część wspólną. Filmy Tarantino nie są ani trochę podobne do wierszy Norwida, a happeningi Akcji Alternatywnej Naszość nie przypominają mi witraży gotyckich katedr. Z doświadczenia natomiast wiem, że jeśli szukam, szukam i nie mogę znaleźć żadnej części wspólnej, zestawiając ze sobą kolejne przedmioty, oznaczać to może tylko tyle, że leży ona na zupełnie innej płaszczyźnie. I tak jest w tym wypadku – wszystkie wyżej wymienione mogą zostać uznane z grzeczności za sztukę, nie z powodu swojej wewnętrznej, formalnej budowy, a wspólnego celu jakiemu służą. Istota sztuki leży poza samymi przedmiotami mającymi jej służyć – one same w sobie jej nie stanowią, tą jest bowiem dopiero ich oddziaływanie.
Czy gdyby postawiono przed Wami cylinder fonografu, płytę gramofonową, szpulę z taśmą magnetyczną, kasetę CC, płytę CD i pen-drive, na których by dla ironii zarejestrowano dokładnie ten sam koncert – czy faktycznie najlepszym rozwiązaniem byłoby uznanie, że nie ma żadnego elementu, który powtarzałby się w każdym z tych przedmiotów, niemożliwe jest więc znalezienie wspólnego dla wszystkich mianownika, więc pozostaje nam jedynie zabawa w rodzinne podobieństwo?
3. Techn(e)ika wpływania na odbiorcę, czyli sztuka.
Istotą sztuki jest wywieranie wpływu na innych. Jest ona niczym innym jak uświęconą wielowiekową tradycją, powszechnie podziwianą i uwielbianą formą psychomanipulacji, posadzoną na tronie estetyki. Każde działanie artystyczne, od początku do końca świata, polegało, polega i będzie polegać na wywoływaniu pożądanych przez artystę stanów mentalnych bądź emocjonalnych, odczuwanych przez odbiorcę. To rzemiosło, w przeciwieństwie do wszystkich innych, operuje tak naprawdę na umysłach. Tego właśnie nie powiedziała Wam wprost klasyczna teoria sztuki, bawiąc się w oględne stwierdzenia i skupiając wyłącznie na aspekcie wytwórstwa, który nie musi być dla działalności artystycznej przesadnie ważny.
Bez względu na to jakich form sztuka nie przybierze w przyszłości, na jakich zmysłach się nie skupi, bez względu na wynalezione środki zapisu obrazu, dźwięku, kształtu, myśli, odczuć czy czegokolwiek innego, jakie sobie przywłaszczy, czym zechce się posłużyć, jej celem zawsze pozostanie jedno: wywieranie wpływu na umysł. Dla jej istoty nie ma absolutnie żadnego znaczenia pod jakimi sztandarami będą jednoczyć się artyści, z jakimi hasłami na transparentach będą paradować po ulicach, bez względu na manifesty pod którymi się podpiszą – sztuka zawsze będzie skupiona na tym samym. Rzutowaniu na wnętrzu odbiorcy tego, co postanowi rzutować na nie twórca. Wszelkie spory o nią de facto są jazgotem jedynie o to, cóż artyści powinni z tym odbiorcą robić, a od czego winni stronić i z jakichże powodów.
Oczywiście, przejawy sztuki zmieniają się na przestrzeni dziejów. Częściowo z powodu rozwoju materialnego, opanowywania przez ludzi nowej wiedzy, wprowadzenia do obrotu nieistniejących wcześniej narzędzi – innymi środkami technicznymi dysponował artysta z paleolitu, inne ze średniowiecza, jeszcze innymi dziś. Inaczej wyglądał też kulturowo świat ludzi paleolitu, średniowiecza, inaczej wygląda dzisiejszy – co innego było ważne dla żyjących wcześniej, co innego dla żyjących później. A to wszystko miało kolosalny wpływ na kierunek psychomanipulacji, jaką opłacało się artystom stosować, nadając jej temat z określonego zakresu tematów nośnych w danej kulturze, nie poruszając innych. Często również z powodu braku wyobraźni, że sztuka mogłaby wykraczać poza ramy swej epoki. Częściowo także z powodów normatywnych – ustanowienia granic definiujących jakiego rodzaju robienie ludziom wody z mózgu jest społecznie akceptowalne, a jakiego już nie (ikonoklazm, anyone?). Nie można też zapominać o odkryciach wewnątrz konkretnych dziedzin sztuki. Eksplorując możliwości oddziaływania przez obraz odnajdywano kolejne rodzaje perspektywy, przy dźwiękach zaś – skale muzyczne i systemy tonalne.
Niewykluczone, że przyszłość przyniesie kolejne przełomy – manipulacja umysłem odbywać się będzie zupełnie już bezpośrednio, będziemy podłączać się do zaprogramowanych maszyn stymulujących mózg, generujących tym samym odpowiednie wrażenia, patrząc na świat, oceniając nawet dany materiał w dokładnie taki sposób, jaki zapragnie artysta. Charakter oraz nośniki sztuki mogą zmienić się diametralnie, ale jej istota pozostanie zawsze ta sama – wywieranie wpływu. To się nie zmieni.
4. Granice sztuki i problemy związane z jej oceną. Preferencje osobiste a wartość artystyczna dzieła.
We wstępie wspomniałem, że posługuję się jakimiś dziwnymi kryteriami oceny dzieł sztuki i zdarza mi się „poprawiać” artystów – po skończonym seansie filmowym, przeczytanej książce, wysłuchanej płycie, czasami otwarcie mówię, które elementy uznaję za nietrafione, nadające się do wymiany. Zwłaszcza, gdy po obcowaniu z jakimś dziełem odczuję niedosyt. Zajmijmy się zatem implikacjami ważnymi dla krytyki, wynikłymi z przedstawionej koncepcji sztuki.
Przede wszystkim, należy rozważyć granice sztuki. Język zawsze będzie zawierał jakąś dozę nieostrości, niemożliwą do wyeliminowania, dając tym samym asumpt do kwestionowania jakiegoś definicyjnego ujęcia. Nie inaczej jest w tym przypadku, tym bardziej przy utrwalonym sposobie postrzegania sztuki przez pryzmat jakości wytworów, a nie ich zamierzonego oddziaływania.
Czy na przykład czyjeś wprawki na gitarze, wykonywanie utworów muzycznych, służące opanowaniu odpowiednich umiejętności manualnych lub samego materiału, są dziełem sztuki? Albo jakaś wczesna próba orkiestry? Nie. Dlaczego? Dlatego, że brak w nich intencji wywołania w kimś jakiejś zmiany. Nie to jest celem ich wykonań. Jestem pewien, że niejedna próba orkiestry grającej pod Soltim, Furtwänglerem czy Toscaninim stanowiła wspanialszy przedmiot estetyczny od najlepszych koncertów wykonywanych w Waszej lokalnej filharmonii, co nie znaczy, że były one dziełami sztuki. Podobnie gitarowe wprawki – jak najbardziej mogą stanowić przedmioty estetyczne, jeśli przykładowo spodobają się Waszej sąsiadce, która odnajdzie coś urzekającego w Waszych nieustannych powtórzeniach. Ale nie stanowią jeszcze sztuki, chyba że będziecie ćwiczyć z myślą o jakimś oddziałaniu na wspomnianą lub chociażby samego siebie. Sztuka jest intencjonalna. Zwykły pisuar może być lub nie być dziełem sztuki, jeśli tylko ten kto go wystawi, zechce za jego pomocą oddziałać na nas w zamierzony przez siebie sposób.
Piękno krajobrazu, przyrody, nieożywionej natury nie kwalifikuje ich do miana sztuki – nie zostało wytworzone z myślą o celowym oddziaływaniu na kogoś. No chyba, że przyjmiemy jakieś karkołomne teistyczne założenia. Owszem, przykład terraformowania czy inżynierii genetycznej otwiera możliwość twierdzenia, że konkretny widok czy zwierzę stanowią dzieła sztuki, bo ich twórcy mogli projektować je z myślą o wrażeniu jakie mają wywierać na obserwatorach. Żeby nie uciekać tak daleko w przyszłość (jak sądzę) – ogrody czy parki jak najbardziej mogą stanowić dzieła sztuki (to taki terraforming na skalę naszych możliwości, zupełnie jak Miś czy tym bardziej Spalona Tęcza…).
Natomiast w kwestii zwierząt: ciekawym przypadkiem zdaje się być ich ekspresja. Czy wilk szczerzący kły, warczący pies broniący swojego terytorium oraz inne stworzenia starające się odstraszyć, czyli wywołać w innych jakąś emocję, w tym przypadku strach, uprawiają tym samym sztukę? Czy ich działanie jest przemyślane i obliczone na celowe wywołanie wpływu, czy stanowi po prostu instynktowy odruch, automatyzm?
***
Już bez względu na same graniczne przypadki, pojawiają się dwa problemy. Pierwszy dotyczy kryteriów oceny sztuki. Drugi – samej możliwości jej dokonania.
No właśnie – jakimi kryteriami powinniśmy kierować się przy ocenie sztuki? Zwracać uwagę na to czemu służy? Jakimi kategoriami estetycznymi się posługuje? Czy jest zgodna z jakimiś kanonami? Niezgodna? A może ważne jest, czy nie łamie aby społecznych konwencji lub odwrotnie – kluczowe jest by je łamała, bo w tym jest wartość? Maestria wykonania? Obskurny autentyzm? Złoty środek? Co jest ważne w sztuce?
Cóż… Odpowiedź tkwi właśnie w jej istocie i jednocześnie celu. Skoro zadaniem sztuki jest wywoływanie u odbiorców określonych przez artystę stanów, powinna być rozliczana przede wszystkim z tego. Jeśli zamierzasz rozbawić odbiorcę, a zamiast tego doprowadzasz go do rozpaczy, ewidentnie Twoje dzieło jest chybione – nie realizuje Twoich zamierzeń, nie oddziałuje w sposób zgodny z Twoimi oczekiwaniami. Jeżeli chcesz zaciekawić widza jakimś problemem, a odchodzi znużony, ponownie – coś musiałeś spieprzyć. Celem psychomanipulacji jest skuteczny wpływ. I albo jako artysta osiągasz go za pośrednictwem swojego dzieła, albo nie. To jest podstawowa miara wartości artystycznej. Wszystko inne jest wyłącznie jej pochodną.
Z racji tego, że w każdej formie ludzkiej działalności cenimy fachowców porywających się w swych dziedzinach na niemożliwe i osiągających wbrew wszystkiemu sukces, w sztuce jest podobnie. Pewne stany mentalne, a tym bardziej emocjonalne, sprowokować jest łatwiej, inne natomiast znacznie trudniej, co wymaga zastosowania bardziej złożonych metod odwracania i zajmowania uwagi czy stopniowego zawoalowanego wpływania nie-wprost. Wielu artystów dostępuje poniekąd swego chrztu bojowego, gdy przychodzi im występować przed niechętną sobie, uprzedzoną wobec ich dzieł publicznością. Dobrzy potrafią takową zjednać, najlepsi – rozkochać w sobie, kompletnie ją uwodząc, zmieniając całkowicie jej opinię o sobie, swoim warsztacie czy wrażliwości. Dajcie mi filmowca, który najbardziej zatwardziałych teistów przekona swoim dziełem, że Boga nie ma, a następnie za pośrednictwem następnego sprawi, iż równie zdeterminowani ateiści w niego uwierzą, a obwołam go arcymistrzem w swej dziedzinie!
Wybór celu jakiemu autor podporządkowuje swe dzieło, nie ma jednak znaczenia dla oceny artystycznej. Oczywiście nic nie stoi na przeszkodzie, aby oceniać sztukę pod względem moralnym, użytecznościowym czy każdym innym, niemniej jednak nie ma to żadnego przełożenia na jej poziom artystyczny. Dla tegoż nieistotne jest czy dane dzieło kogoś deprawuje lub demoralizuje – zakładając jednak, iż taki jest jego cel, kluczowe jest, czy czyni to skutecznie i z jaką siłą.
Rzecz jasna, mogliby pojawić się jacyś estetyczni utylitaryści, starający się wypracować ranking czy wzór na największe dzieła sztuki, generalizując tę myśl, wykrzykując swoje „jak najwięcej najbardziej doniosłego wpływu na jak największą liczbę ludzi”, uznając takie postawienie za najrozsądniejsze, starając się w jakiś sposób uczynić obiektywną miarą jakości dzieła. Jednakże zdecydowanie bym się z nimi nie zgodził, bo narzuciliby w ten sposób sztuce jakiś z góry upatrzony przez siebie cel: oddziaływanie na masy, jej powszechność i uniwersalność.
Tak, znajdziemy artystów usiłujących swą twórczością rzucić na kolana cały świat, ale nie stanowią oni uprzywilejowanej klasy. Zdecydowali się tak określić swój target i jest to ich sprawa, ale sztuka równie dobrze może ciążyć ku elitarności, stawać się hermetyczna czy nawet intymna, zostać adresowaną do nielicznych, wcale niczym się nie zubożając. Weźmy na ten przykład miłosną epistolografię. Jest sztuką? Celowość, intencjonalność wpływu, chęć oddziałania na czyjś umysł w określony sposób – wszystkie te komponenty są w niej obecne. Może być ukryta przed całym światem, z jej istnienia mogą zdawać sobie jedynie sami korespondujący kochankowie, ale niewątpliwie jest. I nie należy odbierać jej potencjalnej wagi, bo dla czyjegoś życia może stać się najbardziej wpływowym, doświadczeniem przekładającym się na największą zmianę, wycenianą ponad wszystkie inne.
A czy człowiek sam nie może na siebie oddziaływać, tworząc sztukę na wyłącznie własne potrzeby? Nie może być jednocześnie autorem jak i odbiorcą? Nie istnieje powód, by temu przeczyć. Jak najbardziej, możemy przykładowo motywować lub inspirować się sami do działania. Jeżeli dobrze się znamy, nie ma przeszkód, byśmy nie mogli stworzyć czegoś, co do nas przemówi, okaże się marchewką lub batem. Możemy wreszcie dokonywać najprzeróżniejszych estetyzacji swego życia, by oddziaływać nim na innych, ale i na nas samych. Nawet w najbardziej solipsystycznych scenariuszach sztuka wciąż jest możliwa.
Ale w tym momencie właśnie dochodzimy do drugiego problemu – możliwości dokonania oceny, a wcześniej nawet uzyskania odpowiedzi, czy aby na pewno mamy do czynienia ze sztuką. Perspektywa Arystotelesa przyzwyczaiła nas swą dziełofilią, że oto istnieje jakiś obiekt, a z racji cechowania się określoną budową jest dziełem sztuki, możemy sobie go jakoś opisać i ocenić. W moim ujęciu sztuka jest raczej [ludzkim] działaniem popartym odpowiednią intencją. Możesz sobie tworzyć co tylko chcesz, ale jeśli nie przewidujesz, że ma to w jakiś sposób oddziałać na kogokolwiek, zwyczajnie nie będziesz jej uprawiać. To wprowadza pewne komplikacje. W obrębie jednej klasy dzieł, niech będą to dla przykładu przedstawienia „Makbeta”, może się okazać, że części z jego egzemplifikacji nie można wcale uznać za sztukę. Ba! Bywa i tak, że sztukę uprawia jedynie część spośród wykonawców, pozostała zaś usiłuje zaś dobrnąć do końca. I co? Mamy wtedy do czynienia z pół–sztuką?
Skąd zresztą możemy wiedzieć, z jaką kto intencją coś tworzy, w czymś gra, pcha się na afisz? Czy jesteśmy zdolni, aby to ocenić? A może nie mamy żadnych środków, aby stwierdzić z całą pewnością, kiedy mamy do czynienia ze sztuką, a kiedy nie? Przypomina to kolejne wcielenie searlowskiego argumentu »chińskiego pokoju«. Ostatecznie nie wiemy czy obcujemy ze sztuką, a nawet jeśli tak, skąd mamy mieć pojęcie, co artysta miał w zamiarze uczynić z publicznością, nie możemy stwierdzić do jakiego stopnia wpłynął na odbiorców. Może ta trudność powinna spowodować do ostatecznego odrzucenia tego rodzaju teorii sztuki?
Cóż, dla krytyki z pewnością nie jest ona zbyt praktyczna, ani tym bardziej wygodna. O ileż prościej skupiać się wyłącznie na właściwościach danego utworu, niż zajmować się dodatkowo jego oddziaływaniem! Mnie jednak wspomniane trudności wcale nie zniechęcają. Jak napisałem we wstępie, to mój naturalny sposób postrzegania tego zjawiska. Niestety, nazbyt wiele razy dane mi było kosztować wątpliwej przyjemności, oglądania czy słuchania ludzi, którzy sami chyba do końca nie znali powodu swojej obecności na planie, scenie czy przed mikrofonem. Byli właśnie takimi tłumaczami bez znajomości języka chińskiego, czy w tym wypadku – języka sztuki. Kopiowali czyjeś chwyty, naśladowali zabiegi estetyczne, uznając że skoro odniosły one sukces i zagwarantowały komuś prestiż, zrobią to po raz kolejny w ich przypadku, sądząc iż wszystko zależy od właściwości dzieła. Pozerów chcących łatwych pieniędzy w środowisku artystycznym nie brakuje. To oni właśnie przerabiają bez głębszego zastanowienia dzieła innych, łączą podpatrzone, „modne” elementy – bez intencji wpłynięcia na kogoś, a jedynie bycia przez niego opłaconym. Ech, dzieci Arystotelesa…
Istnieje coś, co popularnie, nieporadnie, wyrażane jest przez zwroty takie jak bycie prawdziwym. Swego rodzaju kategoria autentyczności. Nie jest związana z mówieniem prawdy o sobie, ale raczej właśnie z przejawianiem wspomnianej intencji, co często chociaż nie zawsze, wiąże się z przeżywaniem swojego dzieła, co dalej przenosi się na publiczność. Prawdziwy artysta chce oraz potrafi łączyć się swoją sztuką z odbiorcą, co jest konieczną jej istotą, pozer nie jest tym nawet zainteresowany. I o ile nie zamierzam się sprzeczać odnośnie do faktu, że niewątpliwie będą istnieć trudne do klasyfikacji przypadki, bo sam z takimi mam do czynienia, to jednak uznaję zasadność takiego postrzegania sprawy. Tak, jak najbardziej bywa, iż sam zastanawiam się nad tym co widziałem; coś może na mnie nie oddziaływać, ale może wcale nie jestem odpowiednim odbiorcą, nie do mnie skierowane jest dane dzieło? Może oddziałuje na kogoś innego? Gdy sam nie widzę owej intencji, staram się sprawdzić, czy może dostrzegają ją inni. Jeśli coś mnie nie pochłania, zwykle zmieniam perspektywę i oglądam sobie ludzi obcujących z danym dziełem. Nie wszyscy muszą być zdolni odczuwać różnicę, więc nie każdy jest kompetentny w ocenie. Sprawa może wydawać się oparta kompletnie na subiektywnych odczuciach, ale przecież, podobnie nieuchwytne bywa każdy inny psychiczny wpływ na drugiego człowieka. Czy z tego samego powodu powinniśmy zrezygnować z uprawiania psychologii czy psychiatrii – bo cudze epifenomeny są wciąż trudne do badania?
Stanowczo zatem zrywam z obecnymi w dzisiejszej krytyce postulatami: śmierci autora, kategorii „błędu intencyjności” czy też częściowo „herezją relatywizmu krytycznego”.
5. O umiejętnym wykorzystywaniu środków. O genezie gatunków i „memetyce” środków wyrazu, sprawności w sztuce i postulacie prakseologicznej optymalizacji…
Krytycy mogliby więc zapytać: „Jak to więc jest? Zrzucasz nam z tronu dzieło i mówisz o intencji twórcy, której widzieć nie możemy i wrażeniu odbiorcy, którego doświadczyć nie możemy. Jak mamy wykonywać naszą pracę?”. Odpowiedź jest następująca.
Dzieło u mnie może i przestaje pełnić centralną, wyłączną rolę w byciu sztuką, ale jako pośredniczące medium, nośnik, wciąż jest pierwszym i głównym źródłem wiedzy o zamierzeniach artysty, w którym się one odciskają. Jeśli bowiem już przyjmiemy, że sztuka jest rzemiosłem, którego celem jest wpływanie na czyjś umysł, możemy przez pryzmat tej głównej myśli wytłumaczyć rolę poszczególnych elementów dzieła i zastanowić się nad ich funkcją w nim. Pomoże ona również uporać się, przynajmniej w części, z powyższą trudnością możliwości oceny – przy zachowaniu życzliwości interpretacyjnej możemy założyć, że za każdym dziełem stoi jakaś intencja. Istotą krytyki jest takową odkryć i ocenić na ile wysiłek w formie powstałego dzieła był w stanie jej zadośćuczynić – czy przekaz artysty dotarł do odbiorcy, czy został gdzieś zagubiony po drodze? Artystyczny trud, jak każdy inny rodzaj ludzkiej aktywności, powinien więc zostać rozpracowany pod kątem znalezienia najsprawniejszych rozwiązań.
W czym tkwi sekret sprawnego działania? W umiejętnym wykorzystywaniu środków w swych dążeniach do celu. Dopasowaniu tych, które przybliżają do jego osiągnięcia i odrzucaniu oddalających od niego. Artysta zatem wytyczając sobie określony cel, siłą rzeczy narzuca sobie zestaw środków, jakiego musi się trzymać, aby go osiągnąć – szerszy bądź węższy, ale zawsze obecny. Udział w sporze o sztukę, tworzenie jakiegoś oficjalnego, nieprzekraczalnego kanonu powinności są działaniami bezsensownymi, bo takowy zostaje zdefiniowany już poprzez sam wybór celu oraz psychikę odbiorcy, którą artysta musi wziąć pod uwagę.
Przykładowo; gdy twórca zamierza skupić się na tym, aby wywrzeć dobroczynny wpływ na odbiorcy, aby ten uporał się z jakimś wewnętrznym problemem, takie dzieło musi zawierać elementy, których potencjalny odbiór spowoduje u tegoż pozytywną przemianę. Wtedy będzie można mówić o funkcji terapeutycznej jego sztuki. Gdy z kolei zechce wywołać uczucie zachwytu czy strachu, elementy te muszą prowokować wspomnianego do osiągnięcia tych stanów. Natomiast jeżeli postanowi zająć jego umysł jakimś konkretnym problemem oraz skłonić go do przemyślenia jakichś kwestii – powinien tak ułożyć swoje dzieło, aby kontakt z nim kierował uwagę właśnie na te problemy i wywołał oczekiwaną reakcję. Wtedy można mówić o funkcji poznawczej. I tak dalej…
Rzecz jasna, nic nie przeszkadza, aby artyści tworzyli skomplikowane dzieła zdolne oddziaływać na publiczność na wielu płaszczyznach oraz wyczerpywać wiele funkcji jednocześnie. Sztuka może: zabawiać, edukować, obwiniać, siać wątpliwości, dawać pewność, pouczać, grozić, straszyć, podniecać, oburzać, ułatwiać kontemplację, zaskakiwać czy wprowadzać w konfuzję… Wszelka motywacja sięgająca kogoś innego, jaką tylko możemy sobie wyobrazić, może zostać w niej odwzorowana, odbita i zaklęta. Sztuka unieśmiertelnia, bo dzieło przeżywające artystę wciąż może oddziaływać, spełniając intencję – nawet po jego śmierci.
Kluczowy jest jednak odpowiedni dobór środków wyrazu – tego czym będzie się oddziaływać. Ich arsenał jest niesamowicie szeroki, co możemy stwierdzić już począwszy od zauważenia samej różnorodności sztuki. Literatura, muzyka, teatr, film, malarstwo, performance czy nawet pokazy iluzjonistyczne, aby nie wymieniać dalej, dysponują środkami wyrazu specyficznymi dla swojej charakterystyki, za pomocą których można osiągać różny wpływ na publikę. Muzyka, operująca dźwiękiem, dla jakiej owe środki będą lokować się w ramach elementów takich jak: melodyka, rytmika, dynamika, agogika, artykulacja, harmonika czy kolorystyka, gdzie drobna zmiana w jednej z nich, przekładać się będzie na inny odbiór danej frazy czy nawet całego utworu, lub też odmienną klasyfikację jego wykonania do konkretnego gatunku muzycznego (jazzowa interpretacja). Jeżeli będziemy operować nimi niewłaściwie, osiągniemy u odbiorcy efekt różny od zamierzonego.
Na przestrzeni dziejów środki wyrazu pojawiają się, znikają, rodzą i przeżywają, a tracąc swą zdolność oddziaływania są porzucane na rzecz innych. Czasem ich istnienie wiąże się bezpośrednio z nowym medium, wcześniej niespotykanej budowy narzędziami (np: instrumentami muzycznymi o nowym brzmieniu czy innej technice gry, dającym możliwość osiągania unikalnego efektu nie do powtórzenia na innych), czasem z powodu zmian kulturowych i historycznych, utraty atrakcyjności jakichś tematów, sensów, programów. Popularnym przykładem może być rozpatrywany przez Nietzschego oraz wielu, wielu innych filozofów, chór greckiej tragedii i jego rola. Moglibyśmy zapytać więc: dlaczego chór zanikł? Z jakiego powodu w ogóle cała tragedia jest dziś gatunkiem w czystej formie rzadko spotykanym, niemalże wymarłym, zastąpionym raczej innymi formami dramatu? Dlaczego nie został przeniesiony do kinematografii [dajmy na to na podobnej zasadzie jak jest to z wyświetlanymi tłumaczami języka migowego…]?
Rzecz leży właśnie w celowości. Chór, jak każdy inny środek wyrazu w dziele, był po coś. A był po coś, bo miał zdolność oddziaływania w określony sposób. A skąd się ta zdolność brała? Ano z podrażnienia pewnej podstawowej ludzkiej psychologicznej dyspozycji: konformizmu. Jednomyślny wielogłos z reguły sprawia, że pokorniejemy i stajemy się skłonni zgodzić z tym, co nam on oznajmia. Jeżeli staje przed nami nie jeden, a kilkunastu jegomości i zadaje sobie trudu, aby coś wyartykułować, trudniej nam to zlekceważyć, niż gdyby wygłosił to jedynie jeden, w dodatku w swej opinii odosobniony. Chór wymusza więc podporządkowanie, przydatny jest do ilustracji nieubłaganych, uniwersalnych prawd, rządzących reguł czy interpretacji zjawisk widocznych na scenie. Skoro chór mówi A, to A, nie B. Z choreutami się nie zadziera, a gdy się zadziera, to się też przegrywa (chociaż tragedia i tak innych opcji nie pozostawia, można to po prostu zrobić z przytupem lub bez ;) ). Dlatego też nie mają większego znaczenia niuanse w sporze między Nietzschem a Schleglem czy Schillerem na temat tego, co chór przedstawiał, istotne jest przede wszystkim na jakiej zasadzie działał. Czy tradycyjnie podstawimy tam sobie satyrów, obywateli naszego polis czy w wikingowym stylu – obraz zebranych zmarłych przodków, opowiadających ze swej wyższej perspektywy jak się sprawy mają, zastosowanie dla jednomyślnego wielogłosu jest ograniczone – podporządkowywać swojemu punktowi widzenia, akcentować słuszność.
Możemy więc łatwo wskazać przyczynę nieobecności chóru. To nie środki techniczne stoją mu na przeszkodzie. Po prostu od dłuższego czasu nie ma na niego zapotrzebowania. Chcemy bardziej naturalnej dla naszej epoki, bezosobowej lub indywidualistycznej narracji. Nie życzymy sobie tego rodzaju mało subtelnego ukierunkowywania naszej oceny doświadczanego spektaklu. Jakieś pozostałości chóru możemy znaleźć dziś jedynie w nagranym zbiorowym śmiechu w sitcomie, nakazującym naszemu poczuciu humoru podporządkowywać się temu, co zostało uznane oficjalnie za śmieszne. Niemniej jednak, na ogół nie liczy się dla nas opinia bogów, przodków, wspólnoty – nie życzymy sobie również chóru, adekwatnego do zabierania głosu w imieniu podmiotów wielkich narracji. Ten środek wyrazu służy obcym, może nawet już wrogim nam celom, dlatego znajduje się dziś na marginesie. To samo zresztą możemy powiedzieć o tragedii – jakże ona pasuje ze swym pesymistycznym, fatalistycznym determinizmem do naszego czasu otwartości, płynności czy kwantowego indeterminizmu jaki rzutujemy na całość bytu, także relacji społecznych?
Chcę zauważyć na przykładzie tej krótkiej analizy, iż nie ma uniwersalnych środków ekspresji. Nie da się jednym wyrazić wszystkiego. Każdy z nich ma w jakiś sposób ograniczone zastosowanie, powiązane znaczenie i rolę jaką może pełnić. Każdy oddziałuje inaczej i z innych względów. Podobnie jest w skali makro, w przypadku całych gatunków – literackich, filmowych, jakichkolwiek. Jeżeli otworzymy sobie ich spis, obserwując podział jaki wprowadzają, zauważymy, że w ogromnej części odpowiada on potencjalnym zastosowaniom. Bajka terapeutyczna służy innym celom niż paszkwil, fraszka nie jest czarną komedią a elegia ma się nijak do parodii. Dzieła zaliczające się do każdego z tych gatunków wymagają wykorzystania innych środków do wytworzenia pożądanego wpływu na odbiorcy. Możemy więc wnioskować, że gatunki oraz konwencje organizują strukturę środków i celów dla dzieł, a ich powstawanie i ewolucja ściśle wiąże się z powyższymi. Środki artystyczne, jak sądzę, przeżywają się także z drugiej przyczyny – a jest nią habituacja odbiorców. Z każdym powtórzeniem danego chwytu, nasza reakcja nań słabnie. Jeśli byliśmy oddziaływani w określony sposób kilkadziesiąt razy, siła kolejnego dzieła opartego na tym samym schemacie, podobnej narracji czy w analogiczny sposób osiągająca podobny cel, nigdy nie będzie tak potężna, jak była za pierwszym razem. Przenosząc to na skalę globalną, podobnie może być z żywotnością gatunków. Jeżeli niektóre z nich zostaną intensywnie eksplorowane, nieuchronną konsekwencją będzie znaczące ich osłabienie, a przez to w pewnym momencie odstawienie na dalszy plan jako zużytych.
Dalej refleksja o skuteczności oddziaływania dzieł winna skupić się na zrozumieniu natury środków ekspresji, ich genezy oraz przyczyn z jakich są zdolne na kogokolwiek oddziaływać. Estetyka tymczasem bardzo szybko zaprzestała dociekań tego, skąd się biorą zdolności poszczególnych środków wyrazu. Na jakiej zasadzie przyporządkowuje się znaczenia im przydawane, dzięki którym wywołują one konkretne wrażenia. W zasadzie pierwszą i ostatnią, znaną mi poważną próbą była starożytna teoria ethosu [zob. teoria ethosu], rozważania Arystotelesa o skalach muzycznych i rodzajach wrażeń, jakie są zdolne wywoływać u słuchaczy.
Czy jednak przez cały ten czas dotarliśmy do jakichkolwiek odpowiedzi na pytanie: dlaczego to tak na nas działa? Dlaczego jesteśmy wrażliwi na jakieś utwory muzyczne? Dlaczego pewne instrumenty i ich brzmienia są adekwatne do wywoływania takich wrażeń, a inne – odmiennych? Sztuka jest, bo działa. Ale dlaczego w ogóle działa?
Mam nadzieję, że teraz, drogi czytelniku, już wiesz dlaczego estetyka kompletnie mnie rozczarowała. Otóż odkąd pamiętam, starałem się wyjaśniać tego rodzaju fenomeny. Świat fizyczny interesował mnie mniej, ale gdy w grę wchodził ten psychiczny czy emocjonalny, dostępny mej introspekcji, zawsze pragnąłem czynić go jak najbardziej zrozumiałym, przede wszystkim trzeźwo zdając sobie sprawę ze wszystkich, najsubtelniejszych nawet prób oddziaływania, jakby w nawyku samoobrony swej niezależności niewzruszonego obserwatora. Kiedy więc jakieś dzieło wywoływało niespodziewanie jakiś silny, emocjonalny stan, starałem się zrozumieć, jak to było możliwe, co za to odpowiadało? Dlaczego tego rodzaju zestaw bodźców spowodował taki odzew mojej wrażliwości? Nic się zresztą pod tym względem u mnie przez te lata nie zmieniło.
Gdy mam z kolei do czynienia ze sztuką pozostawiającą jakiś niezamierzony niedosyt, ewidentnie będący efektem nieumiejętnego wykorzystania środków, a nie celowym zabiegiem, często łapię się na poprawianiu artystów. Staram się określić, co w ich dziełach właściwie nie zagrało, czego zabrakło, co bym zmienił. Najbardziej frustrującą kwestią jest jednak sama niewiedza: z jakich właściwie powodów moje rozwiązania są lepsze? Dlaczego pewne posunięcia mają większą dramaturgiczną moc od innych? Co w nich sprawia, że lepiej budują napięcie? Co powoduje lepsze rozładowanie tegoż? Skąd się bierze nasza wrażliwość wobec muzyki, teatru czy poezji?
Decydując się na studia filozoficzne, nie czyniłem tego ze specjalną myślą o ich estetycznej części. Ale mimo wszystko, sądziłem że będzie miała ona jakieś odpowiedzi na tego rodzaju pytania. W końcu, wydawało mi się, ma długą, bogatą historię parania się z tą trudnością i mądrzejsi ode mnie łamali sobie na niej głowy. Niestety, nie dość, że żadnych odpowiedzi nie wypracowała, ani nawet jakichś mocniejszych propozycji, to jeszcze od tych problemów zwykła uciekać, popadając w zupełnie drugo czy trzeciorzędne dla nich kwestie. O ile część tradycji jakoś przysłużyła się swą analizą budowy różnego rodzaju dzieł, rozbijając je na części oraz wyodrębniając płaszczyzny na jakich można szukać poszczególnych środków ekspresji czy chwytów, o tyle pozostała skupiła się na tworzeniu kolejnych ujęć, wynajdywaniu kategorii estetycznych czy lansowaniu kanonów. Zainteresowana raczej określaniem kształtu sztuki, wyznaczaniem kierunków jej oddziaływania, zaniedbała najbardziej podstawowe kwestie.
Odebrała sobie tym samym szansę dokonania poważnych odkryć, jakie mogłyby przełożyć się następnie na całkiem praktyczne rezultaty. Artyści zyskując lepszy wgląd w naturę swego fachu (oraz odbiorcy), łatwiej unikaliby tworzenia dzieł chybionych, silniej wpływaliby na swą publiczność a ich głos stałby się donioślejszy. Tymczasem są skazani doskonalić te elementy poniekąd na ślepo, ucząc się na swoich błędach i niestety również na naszych zmysłach, sprawdzając co na nas działa, a co nie. Możemy starać się zachowywać przychylny stosunek wobec tego stanu rzeczy, uznając iż inaczej się nie da, z drugiej strony czy nie szkoda jednak życia na obcowanie z nieudaną sztuką?
6. Relacja władzy między artystą i odbiorcą. Panowanie przez sztukę. Magiczne korzenie. Sztuka państwowa, sakralna, propaganda, rząd dusz i groupies.
Nieprzypadkowo we wstępie wspomniałem o tajemnej i magnetycznej sile artystycznego rzemiosła. Kiedy usiłuję wskazać jedne z pierwszych z nią kontaktów w ludzkim życiu, niechybnie przed oczyma wyobraźni staje mi następujący obrazek: pora obiadu, rodzic karmiący małe dziecko, niespecjalnie skore do jedzenia. Niejadki się zdarzają – sam takim byłem. I to, co wryło mi się w pamięć, jedno co teraz tak mocno mi się narzuca, to metoda jaką posługiwali się zwodniczy rodziciele, aby skłaniać mnie do przełknięcia jakiejś paskudnej kaszki. Na czym polegał ich wybieg? Ano, na zaprzęganiu wyobraźni, tworzenia jakiegoś fikcyjnego świata, w jakim toczyła się jakaś opowieść, której fabuła była dziwnie skorelowana z ruchami łyżki. A to samoloty dowożące jakiś niezwykle istotny towar, a to przemytnicy szmuglujący niepożądaną kontrabandę (niedaleka paralela w przypadku znienawidzonej kaszki), którzy muszą ją jednak dostarczyć, bo zależy od tego los ich rodzin… Paskudny posiłek dzięki opowieści stawał się mniej paskudny, odwracała ona uwagę kusząc odległym, fikcyjnym światem przedstawionym i przekształceniami w nim następującymi, a artysta osiągał zamierzony efekt – obrzydlistwo zostawało konsumowane. Oczywiście, zapewne można znaleźć wcześniejsze kontakty ze sztuką – chociażby w postaci czytanych bajek. Ale tam też przecież mnóstwo podstępu, moralizatorstwa i treści wychowawczych, które mają nas odpowiednio ułożyć, podporządkować jakimś normom społecznym – stąd też ostre spory o bajki i to jak powinny kształtować.
Psychomanipulacja, bez względu na cel w jakim jest stosowana jak i stojącymi za nią intencjami, zawsze będzie opierała się na relacji władzy między oddziałującym a oddziaływanym. Artyści, siłą rzeczy, będą podporządkowywać odbiorców przy pomocy swej sztuki. Począwszy od najbanalniejszego bohomazu z jeleniem na rykowisku, jaki teraz sobie przypominasz (więc zalega on w Twej pamięci, czy Ci się to podoba, czy nie, wywołując określony stan mentalny – co jest zasługą tego czy owego malarza), przez prymitywne prowokacje, po najbardziej wysublimowane, trudno uchwytne wpływy, to artysta decyduje i generuje to, co się nam jawi. Odbiór zawsze będzie miał w sobie coś z biernego poddaństwa, nadawanie z kolei – aktywnego panowania. Sztuka a priori opiera się zatem na władzy.
I tak jak możemy odwoływać się do dzieciństwa każdego spośród nas w poszukiwaniach początków sztuki w naszych indywidualnych doświadczeniach, podobnie możemy uczynić dla całego ludzkiego gatunku. Niezwykle nośną tezą o jej genezie jest ta wywodząca ją z rytuałów magicznych. Jeżeli jest to prawdą, tym bardziej należy uznać, iż natura sztuki jest niezmienna i zawsze opierała się na tym samym – pewnej formie manipulacji. Jeśli nawet nie umysłem ludzkim, to boskim, jeśli nie boskim to nieantropomorfizowanymi siłami natury – w każdym razie, celem był wpływ na kogoś lub na coś, wywierany w określonym celu – aby wydarzyło się to, czego życzył sobie szaman, kapłan, hierofant. Rytuały układające się w ceremonie były dla niej środkami wyrazu, za ich pośrednictwem wywoływało się pożądane zmiany w świecie (a zwłaszcza w umysłach wiernych, uznających, iż takie zmiany zostały wywarte).
Rdzeń pozostaje zawsze ten sam. Natomiast reszta ulega zmianie. Sztuka z czasem przestała służyć wyłącznie celom sakralnym, wyszła poza magię, została zaadoptowana na potrzeby świeckie, odkrywając kolejne, adekwatne dla nich środki ekspresji. Oczywiście, nic nie stoi na przeszkodzie, aby wracała do swych korzeni – co postulował Ryszard Wagner w swej „Religii i sztuce”. Nie powinna nas jednak dziwić ich bliskość oraz wzajemne związki – urabianie ludzi w określonym kierunku jest wspólnym tajnikiem fachu artystów i kapłanów, nic więc dziwnego, iż czerpią oni od siebie wzajemne inspiracje. Po prawdzie, religię z jej rozszerzonym światem przedstawionym w znacznej części również możemy uznać za formę sztuki.
Niemniej jednak, gdy skupimy się na samym aspekcie władzy, z łatwością zrozumiemy, dlaczego sztuka tak często przyjmowała rolę służebną względem tronu czy ołtarza – państwa i świątyni. Dla ludzi usiłujących podporządkowywać swych bliźnich w ten czy inny sposób, nie lada gratką jest wsparcie artystów, speców od panowania nad umysłami, zdolnych wywoływać pożądane zmiany. O ile prościej rządzić przychylnie do siebie nastawionymi! Czy zatem nie warto wykorzystać tego rodzaju talentów? Skoro potrafisz sprawić, aby ktoś patrzył na sprawę tak, a nie inaczej, spraw aby pozytywnie oceniał me jarzmo, mistrzu! Uczyń swą sztuką, by mnie wielbiono, bym budził podziw bądź lęk! Zrób tak, a sowicie Cię wynagrodzę.
Sojusz dłuta i bata trwa nieprzerwanie od wieków. Przypomnij sobie egipskie świątynie z pylonami upstrzonymi upamiętniającymi osiągnięcia władców reliefami, a skoro mowa o Egipcie, warto wspomnieć tu Echnatona wraz z jego reformą teologiczno–społeczno–ekonomiczną, jaka znalazła przecież także odbicie w sztuce tzw. okresu amarneńskiego i odejściu przez nią od ustalonych kanonów, co pokazuje jak silnie było usankcjonowane nad Nilem to rzemiosło, zawłaszczone na potrzeby władzy. Rzymskie łuki tryumfalne, zjazdy NSDAP, mauzolea państwowców, w ogóle niemal cały monumentalizm, przejęty przez nowożytnych architektów siedzib Lewiatana, mającego górować nad wszystkim innym – czy to wszystko nie jest jedną gigantyczną apoteozą państwa, mającą na celu nas onieśmielać, czyniąc pokornymi wobec potęgi przymusu? Mamy więc do czynienia z wciskaniem w przestrzeni publicznej pomników, rzecz jasna najlepiej w charakterystycznym stylu korespondującym z obowiązującą ideologią, ostatnio – socrealizmem. A w czasie wojen z dalszą, jeszcze bardziej nachalną propagandą w postaci plakatów czy filmów oświadczających komu to jesteśmy potrzebni i informujących: gdzie powinniśmy się zaciągnąć oraz jakie straszliwe następstwa czekają nas, jeżeli tego nie uczynimy.
Rzecz jasna, możliwa jest też opozycja, chociażby w postaci protest songów. Ba! były też całe epoki upolitycznienie sztuki zwracające przeciw ustalonemu ładowi, gdy opowiadała się ona po stronie sił dążących do jego przewartościowania. Dajmy na to, romantyzm – w znacznej części wyrosły na rewolucyjnych nastrojach oraz je podsycający. Sięgnijmy zresztą na nasze podwórko, do mickiewiczowskich „Dziadów”, następującego fragmentu Improwizacji:
Tę władzę, którą mam nad przyrodzeniem,
Chcę wywrzeć na ludzkie dusze,
Jak ptaki i jak gwiazdy rządzę mym skinieniem,
Tak bliźnich rozrządzać muszę.
Nie bronią – broń broń odbije,
Nie pieśniami – długo rosną,
Nie nauką – prędko gnije,
Nie cudami – to zbyt głośno.
Chcę czuciem rządzić, które jest we mnie;
Rządzić jak Ty wszystkimi zawsze i tajemnie:
Co ja zechcę, niech wnet zgadną,
Spełnią,tym się uszczęśliwią,
A jeżeli się sprzeciwią,
Niechaj cierpią i przepadną.
Niech ludzie będą dla mnie jak myśli i słowa,
Z których, gdy zechcę, pieśni wiąże się budowa; –
Mówią, że Ty tak władasz!
Wiesz, żem myśli nie popsuł, mowy nie umorzył;
Jeśli mnie nad duszami równą władzę nadasz,
Ja bym mój naród jak pieśń żywą stworzył,
I większe niżli Ty zrobiłbym dziwo,
Zanuciłbym pieśń szczęśliwą!
Daj mi rząd dusz! – Tak gardzę tą martwą budową,
Którą gmin światem zowie i przywykł ją chwalić,
Żem nie próbował dotąd, czyli moje słowo
Nie mogłoby jej wnet zwalić.
Lecz czuję w sobie, że gdybym mą wolę
Ścisnął, natężył i razem wyświecił,
Może bym sto gwiazd zgasił, a drugie sto wzniecił –
Bo jestem nieśmiertelny! i w stworzenia kole
Są inni nieśmiertelni; – wyższych nie spotkałem. –
Najwyższy na niebiosach! – Ciebie tu szukałem,
Ja najwyższy z czujących na ziemnym padole.
Nie spotkałem Cię dotąd – żeś Ty jest, zgaduję;
Niech Cię spotkam i niechaj Twą wyższość uczuję –
Ja chcę władzy, daj mi ją, lub wskaż do niej drogę!
O prorokach, dusz władcach, że byli, słyszałem,
I wierzę; lecz co oni mogli, to ja mogę,
Ja chcę mieć władzę, jaką Ty posiadasz,
Ja chcę duszami władać, jak Ty nimi władasz.
Co trzeba oddać w tym przypadku Mickiewiczowi – zbliżył się ku samookreśleniu istoty swego fachu. Wyjątkowo mocno, ale i trafnie zaakcentował nieodłączny aspekt sztuki, jakim jest władza artystów. Prawdopodobnie cenię w znacznym stopniu akurat ten okres pod względem dokonań, właśnie dlatego, iż był zdolny przyłożyć tego rodzaju introspekcyjne lustro, pozwalające przyjrzeć się samemu sobie, ale i procesom twórczym oraz inicjującym je motywacjom. Widzisz, każdy, ale to każdy artysta, idzie tak naprawdę w ślady Konrada, podobnie domagając się rządu dusz. I w jakimś stopniu taki osiąga, gdy za pośrednictwem swego dzieła uda się mu zrealizować swój cel. Nawet jeśli nie jest on polityczny, bo taki być nie musi. Po to uprawia się sztukę, po nic więcej. Cała reszta mniemań na ten temat jest ułudą.
Pojawiają się więc dwa ważne pytania do obu stron uwikłanych w sztukę. Do pierwszych: dlaczego chcecie wywierać na kogoś nacisk? Do drugich: dlaczego chcecie się mu poddawać, zazwyczaj na własne życzenie? Dopiero w tym momencie pogodzę się z klasyczną teorią sztuki i za Arystotelesem czy Platonem, twierdząc: stać musi za tym brak. Czego zatem brakuje nadawcom, a czego odbiorcom, iż dochodzi do tego rodzaju wymiany i zjednoczenia?
Cóż, powodów uzasadniających dominację nad kimś można wynajdować zapewne tyle, do ilu celów może ona posłużyć. Znacznie ciekawszą i mniej zrozumiałą kwestią, przynajmniej dla mnie, ceniącego niezależność, staje się pytanie o poddaństwo, także moje, na które godzę się za każdym razem, gdy sięgam po kolejny album czy film. Wiadomo z jakich powodów zostaje się gwiazdą pop. Ale z jakich zostaje się groupie tejże gwiazdy? Jak wyjaśnić zjawisko kultu i uwielbienia ulubionych reżyserów, kompozytorów czy aktorów, przyjmujące nieraz wręcz groteskowy kształt? Do czego oni wszyscy są nam potrzebni? Czyżbyśmy sami nie byli w stanie prowokować w sobie odpowiednich stanów emocjonalnych czy intelektualnych? Planować całych ich sekwencji następujących po sobie, osiągając zamierzony stan wewnętrznego poruszenia?
W jakiejś części jesteśmy. Możemy przecież estetyzować doświadczenia swojego życia. Ale, co warte zauważenia – jak każda inna forma psychomanipulacji, sztuka najsilniej działa wtedy, gdy się tego nie spodziewamy. Przez zaskoczenie. W większości przypadków nie potrafimy sami się zaskakiwać. Do tego potrzebujemy innych i dlatego, jak sądzę, dajemy im szansę na pokonywanie naszych barier obronnych. Dochodzą do tego walory poznawcze – sztuka pozwala patrzeć na świat cudzymi oczyma, przykładać cudzą miarę i hierarchię wartości do znanych nam doświadczeń, co daje nam szansę gromadzenia perspektyw. Stajemy się prześcieradłem, na jakie rzutowany jest przez kogoś jego własny obraz, ale przy okazji niewątpliwie również coś zyskujemy na tym poddaństwie.
Natomiast czasami mam wielką ochotę pójść w ślady Platona i wygnać wszystkich artystów, zniszczyć ich dzieła, odciąć się kompletnie od sztuki. Nie z powodu jakichś wysublimowanych implikacji wynikłych z założeń ontologicznych, co raczej subiektywnego odczuwania wywieranej na siebie zewnętrznej presji, w obronie swej autonomii. Gdy mam dosyć bycia poddawanym tym wszystkim zabiegom i każdy kolejny traktuję jak agresję na sobie.
Parokrotnie w przeszłości zaznaczałem, iż chciałbym stworzyć teorię gustów. Uznając bowiem, że chętniej poddajemy się jednym rodzajom sztuki, a mniej chętnie drugim, jakoś w naszej wewnętrznej konstytucji musi leżeć sekret pozwalający na zrozumienie, z jakich względów znajdujemy szczególne upodobanie pobudzania akurat tych części swej wrażliwości, inni natomiast preferują pobudzanie odmiennych, oddając się w niewolę artystom, którzy na nas nie robiących tak silnego wrażenia. W każdym razie, niesamowicie ciekawą kwestią wydaje mi się zróżnicowanie ludzi pod tym względem i kiedyś chciałbym się zająć tym zagadnieniem, chociaż z drugiej strony wątpię, czy przy obecnym stanie wiedzy, będę w stanie cokolwiek tu wyjaśnić. Odkładam zatem tę rzecz na później.
7. Addendum. W odpowiedzi Dziewicowi.
W ostatniej części tekstu ogólniejsze rozważania o sztuce w większości ustaną, natomiast odpowiem memu interlokutorowi na część kwestii pozostawionych w naszej dyskusji zapoczątkowanej na jego blogu (przypomnę, do znalezienia tutaj). Jeszcze raz chciałbym Ci za nią podziękować, bo przyczyniła się do zebrania do kupy niezorganizowanych myśli i stworzenia tego wpisu. Jak sądzę, teraz w większości rozumiesz już moją perspektywę i zdajesz sobie sprawę, dlaczego w naszym sporze, dotyczącym nie tyle już nawet sztuki, co raczej jej krytyki, zajmowałem akurat takie stanowisko. Niemniej jednak czuję się zobowiązany do postawienia swoich kropek w tych paru porzuconych tematach.
I. Grywalność
Kategoria grywalności, jaką wiążemy z oceną stopnia uzależnienia odbiorcy od dzieła i niemożności oderwania się od niego na rzecz innych bodźców oraz kwestia jej korelacji z oceną wartości artystycznej. Jeżeli zgodzisz się ze mną, że sztuka jest celowym działaniem, którego celem jest manipulacja czyimś umysłem, to dojdziesz do wniosku, że jak najbardziej grywalność może w jakimś stopniu wskazywać na częściowy sukces artysty, jeśli oczywiście zamierzał on odnieść taki wpływ, wiążąc odbiorcę ze swą pracą. Z drugiej strony, twórca jednak wcale nie musi decydować się na wywieranie tego rodzaju nacisku – równie dobrze może założyć rzecz odwrotną; od swego dzieła oczekując, by działało maksymalnie odpychająco, by ludzie nie chcieli mieć z nim nic do czynienia. Aby rekordziści wytrzymywali przy nim góra kilkanaście sekund i generalnie było ono niemożliwe do zniesienia, a ludzie w jego pobliżu wymiotowali, oddawali mocz ze strachu, przestawali nad sobą panować, a dzieło w ten sposób zajęło miejsce w powszechnej pamięci krytyki, jako coś, o czym pragnęłaby usilnie zapomnieć, nie chcąc z tym nigdy więcej obcować. W takim przypadku grywalność stałaby się raczej oznaką porażki całego wysiłku artystycznego, obliczonego na coś zupełnie innego.
Natomiast uogólniając – tak, masz rację. Z reguły wiązanie uwagi odbiorcy i aferowanie go swym dziełem jest niezbędne, aby dał się dalej urabiać, zwłaszcza jeśli jest to czasochłonny i wieloetapowy proces, bo zamierzamy osiągnąć z jego umysłem wiele złożonych celów. Wtedy oczywiście grywalność dzieła powinniśmy docenić. Natomiast ona sama nie decyduje o jego wartości, bo jeśli ostatecznie jest ono chybione, to znaczy nie działa w zamierzony przez artystę sposób, wartość grywalności jest żadna, podobnie jak całego dzieła.
II. Sztuka podporządkowana problemom i pytaniom oraz sztuka przedstawieniowa składająca się jedynie z odpowiedzi.
Tutaj zdecydowanie się z Tobą nie zgadzam. Subiektywnie oczywiście można wywyższać pewne rodzaje psychomanipulacji nad innymi i nie dziwię się wcale, że jako filozof to robisz, hołubiąc zwłaszcza te inspirujące do samodzielnego drążenia jakiegoś tematu, ale to raczej rzecz upodobań, które niewiele mają do gadania, gdy idzie o wartość artystyczną, przynajmniej w moim znaczeniu tego słowa. Udana sztuka przedstawieniowa ma wyższą wartość artystyczną od nieudanej sztuki problemu, bo osiąga swój cel, podczas gdy ta druga tego nie robi.
Jeżeli mam do czynienia z malowidłem przedstawiającym szczerzącego kły wilka, powstałym wyłącznie po to, aby wzbudzić we mnie atawistyczny lęk przed zagrożeniem, postawić owłosienie dęba i nic poza tym – sztuka mniemań pełną gębą, to osiągając ten efekt, artysta odnosi sukces, a ja jestem skłonny przyznać, że bardzo dobrze wykorzystał środki wyrazu, skoro odczułem to, co odczuć miałem. Natomiast nic mi po chybionym dziele, nawet jeśli jego kompozycja była podporządkowana potencjalnie niebywale interesującemu, złożonemu problemowi, jeżeli w efekcie obcowania z tym dziełem, problem ten zupełnie zlekceważyłem. Zdecydowanie bardziej wolę udane filmy sensacyjne od nieudanych psychologicznych. Nie widzę większego sensu wartościowania sztuki pod względem gatunków, czy zamierzeń artysty, jeśli miałoby się tym rozgrzeszać niedociągnięcia czy nieudolność przekładającą się na słabe oddziaływanie jego pracy lub całkowity brak takiego. Ponownie: byłoby to wikłaniem się w spór o sztukę, zabieraniem głosu na temat jej przeznaczenia, a to zajęcie uważam za kompletnie jałowe. W gruncie rzeczy należy uznać to za nieważne politykierstwo na płaszczyźnie krytyki, potrzebne co najwyżej komuś, kto chce wykreować jakąś klasę odbiorców (o naszej tożsamości ma świadczyć, że tak będziemy oceniać jednego rodzaju sztukę, a owak – drugiego).
III. Co sztuką jest, a co nie jest? Reklama i manager piłkarski.
Cóż, ja reklamę uznaję za sztukę, bo jest celowym działaniem ukierunkowanym na wywołanie jakichś przeżyć w odbiorcy; bardzo konkretnych stanów mentalnych – jej zadaniem jest skłaniać do zainteresowania danym produktem, wyrabiać pozytywny wizerunek danego producenta czy jego marki. To po prostu taka cywilna odmiana propagandy – jak ona jest dość prostą, bezpośrednią i oczywistą formą sztuki (no ale mimo wszystko bardziej złożoną niż, dajmy na to – pornografia). Co więcej – najłatwiej jest nam ocenić, czy osiąga swój cel, bo albo napędza ludzi do sklepów, albo tego nie czyni.
Dzieło sztuki to dokonująca się na PŁASZCZYŹNIE ESTETYCZNEJ kompozycja bloków wrażeń (będących złożeniem perceptów i afektów), co więcej kompozycja dokonywana z uwagi na pewien problem (tak jak problem rozumie Deleuze, można by powiedzieć też: kompozycja problemowa, tzn. kompozycja otwierająca problem, a nie dająca odpowiedź).
By odróżnić dzieło sztuki od ulotek reklamowych czy menadżerów piłkarskich trzeba się skupić przede wszystkim na momencie „kompozycji na płaszczyźnie estetycznej”. Chociaż reklama czy menadżery piłkarskie również odwołują się do naszych emocji, również operują na obrazie i dźwięku, to jednak robią to na innej płaszczyźnie. Tak jak – dla przykładu – na innej płaszczyźnie słów używa filozof i poeta. Reklama to byłaby płaszczyzna ekonomiczna, marketingowa; menadżer – płaszczyzna rozrywkowa.
Zamiast o płaszczyznach można by powiedzieć o celu: celem sztuki jest oddziaływanie na nasz zmysł estetyczny, celem menadżera zajęcie naszego czasu, celem reklamy jest sprzedanie nam czegoś.
Ważne jednak wydaje mi się również wprowadzone przez D&G rozróżnienie na afekt i uczucie. Afekt, to coś, co pozwala stać–się–innym niż dotychczas. Natomiast uczucie, emocja, to coś już nam znanego, przeżywanego wcześniej, co nas nie zmienia. Menadżery i reklamy wykorzystują wyłącznie emocje, jakby krótkie wyładowania, które pozostawiają nas takimi samymi. [Uwaga: nie chodzi mi tu o zmiany, które dokonują się na poziomie świata zjawisk, bo takie wywołuje reklama, menadżer, a nawet wiaterek, albo posiłek; chodzi mi o zmiany, które dokonują się na poziomie ontologicznym, o zmiany budowy naszego ludzkiego bytu – tych reklama nam nie zapewni, a „aktywne” dzieło sztuki jak najbardziej.
Według mnie, nie jesteś w stanie postawić żadnej sensownej granicy między afektami i uczuciami (bo żadne doświadczenie nie pozostawia nas takimi samymi – uczucia zatem nie istnieją), ani tym bardziej między »zmianami na poziomie świata zjawisk« a »zmianami na poziomie ontologicznym, zmianami naszego ludzkiego bytu«. Jak dla mnie, nie ma tu żadnego dramatycznego rozziewu między tymi światami, bo świat zjawisk wynika wprost z takiego czy innego uwarunkowania ontologicznego. To samo dotyczy zmian powodowanych „aktywnymi” dziełami sztuki i reklam – różnica leży co najwyżej w skali odchylenia naszego behawioru. Poza tym, nie wiesz do końca, jak wielki wpływ na stan świata może mieć reklama – być może udana powoduje o wiele dalej idące zmiany w strukturze świata, niż istnienie jakichś arcydzieł. Bawiąc się w teorię chaosu – bez istnienia konkretnej reklamy skierowanej do mas, kto inny zgarnąłby pieniądze klientów zachęconych przez nią do kupna danego produktu – strumień kapitału popłynąłby inną drogą, kto inny by zbankrutował, kto inny popełniłby samobójstwo, nie doczekując się potomstwa, jakiego doczekałby się gdyby reklama jednak powstała, a może właśnie ono byłoby w stanie stworzyć dzieło „dokonujące zmian na poziomie ontologicznym”? Et cetera.
Kompletnie uznaniowe i arbitralne jest stwierdzenie, że reklama nie oddziałuje na nasz zmysł estetyczny, ani nie ma takiego celu. Oczywiście, że ma – w innym razie nie byłaby w stanie na nas wpływać. Już to, że operuje dźwiękiem i obrazem implikuje tego rodzaju oddziaływanie (jak podaje Kopaliński: Etym.–gr. Aisthētikós – ‚postrzegany zmysłami’). Ponadto, nie zawsze można postawić granice między celowym a mimowolnym działaniem reklamowym. Jak dla mnie gotyckie katedry, barokowe świątynie czy malowidła sklepienia Kaplicy Sykstyńskiej niewątpliwie sprawowały i sprawują funkcje promocyjne. Są niczym innym jak reklamówką Kościoła Katolickiego i chrześcijaństwa. Z tego tytułu przestaną być dla Ciebie sztuką? Dla mnie nie. Jedno drugiemu nie przeczy.
Reklama jest po prostu pewną konwencją artystyczną. Na ogół czymś zbliżonym do panegiryku. Nic nie stoi na przeszkodzie, aby posługiwała się dojrzałą formą, angażowała specjalistów chcących osiągnąć subtelniejsze efekty niż gdyby mieli sprowadzać się wyłącznie do podawania samej informacji. W przypadku produktów luksusowych nie wchodzi to raczej w grę. Przychodzi mi na myśl przykładowo ta reklama Cartiera – jak dla mnie ma wyższą wartość estetyczną niż dowolna polska ekranizacja lektur szkolnych z ostatnich dwóch dekad. A że działa na rzecz budowy wizerunku tego domu jubilerskiego, a nie jakiegoś państwa czy promocji danych idei? Ważne, że działa, skoro po jej obejrzeniu jestem obłaskawiony i przychylniej spoglądam na daną markę, no i nie wproszę się na śniadanie u Tiffany’ego. ;)
Podobnie z managerem piłkarskim – rozstrzygnięcie czy jest dziełem sztuki leży raczej w intencji autora. Jeżeli konstruował tę grę z myślą o tym, aby wywoływała stany umysłu, jakie były moim udziałem, gdy obcowałem z tą produkcja – to muszę uznać ją za takie, mimo braku literackości.
IV. Dzieło otwarte (formalnie).
Dalej będę po nim jechał, bo moim zdaniem w większości przypadków [formalne] otwieranie dzieł jest zabiegiem zupełnie kontr-produktywnym. Krótko mówiąc: artysta zawsze będzie aspirował do roli kompetentnego szofera, znającego cel i trasę, wiozącego w swojej limuzynie (dzieło) kompletnie nieobeznanego w terenie pasażera, bez żadnych umiejętności prowadzenia pojazdów mechanicznych. W większości przypadków oddawanie komuś takiemu kierownicy kończyć się będzie, albo katastrofą i rozbiciem samochodu, albo zjechaniem na jakieś zupełne manowce, pozbawione jakichkolwiek atutów estetycznych. Z tego powodu nie ma sensu aktywizacja odbiorcy i zapraszanie go do współtworzenia – właśnie dlatego, że zazwyczaj pod tym względem jest niekompetentnym idiotą, który nie ma pojęcia o kreacji dzieła, w innym razie sam byłby artystą i nie potrzebował tego rodzaju zaproszeń. Już niech będzie błogosławiony, jeśli jest obdarzony odpowiednią wrażliwością czy wiedzą, aby w pełni odebrać pewne wyrafinowane zabiegi twórcy! Ale więcej wymagać od niego nie można.
Istnieje nawet lepsze od komputerowych RPG, o których pisałeś, studium dzieła otwartego. To „analogowe” RPG – rozgrywane na żywo, we własnej osobie i głównie w wyobraźni (więc jeszcze bardziej otwarte, bo bez krępującego interfejsu i ograniczeń programu). Praktycznie nieograniczone możliwości kreowania świata przedstawionego, bohaterów, ich psychiki – tabula rasa gdy idzie o szansę wytwarzania otwartych dzieł sztuki i oddziaływania estetycznego na innych graczy oraz siebie samego. Tymczasem większość sesji papierowego RPG wcale nie kończy się grupowym wytwarzaniem dzieł sztuki. Gracze nie skupiają się na prowokowaniu jakichś poruszających emocjonalnie czy intelektualnie sytuacji, które niosłyby ze sobą jakąś wartość dramaturgiczną, zazwyczaj i tak polegają w tej kwestii całkowicie na Mistrzu Gry. Sami natomiast skupiają się na tym, na czym skupiają się w swym zwyczajnym, zupełnie realnym już życiu. Na gromadzeniu dóbr materialnych (poszukiwanie lepszych pancerzy czy broni), kompetencji w CV („ekspienie” – skupienie się na działaniach podporządkowanym zdobywaniu punktów doświadczenia, przekładających się na osiągnięcie nowych umiejętności czy wyższej biegłości) czy też nawiązywaniu znajomości podporządkowanym biznesowym przedsięwzięciom (tworzenie drużyny, obliczonej na realizację konkretnego celu). Innymi słowy, akcent większości sesji role playing games leży właśnie w gamingu a nie odtwarzaniu ról, bez względu na to, jak bardzo Mistrz Gry tego pierwszego by nie premiował (co zabawnie podsumowano w Gamersach, ilustrując główne postawy graczy RPG…). Dlaczego tak się dzieje? Ano właśnie z tej przyczyny, że szeregowi gracze RPG nie są dramaturgami ani aktorami – nie mają kompetencji by spożytkować formalną otwartość sesji gry, tworząc w niej coś godnego uwagi pod względem estetycznym. Dlatego wykorzystują grę w najbardziej prozaiczny sposób, czasem z taktycznym czy strategicznym wyrachowaniem, ale bez specjalnych intencji fundowania komuś jakichś artystycznych wrażeń.
Być może sesja RPG, w której braliby udział Shakespeare, Goethe, Eurypides i Hitchcock a Mistrzem Gry byłby, cholera, nie wiem… Salvador Dali, miałaby jakąś satysfakcjonującą wartość artystyczną. Natomiast dzieło otwarte jest tak dobre, jak dobre jest jego najsłabsze ogniwo – a tym zawsze będzie wypełnienie pozostawione zazwyczaj przypadkowemu odbiorcy. I na tym polega kwadratura tego koła – im bardziej je otwieramy, tym bardziej narażamy się na osłabienie jego oddziaływania – w końcu oddajemy władzę nad procesem manipulacji czyimś wrażeniami temu komuś, a jak zauważyłem, sztuka najsilniej oddziałuje, gdy nie spodziewamy się dokąd nas zaprowadzi. Decydując o kierunku rozwoju dzieła, poniekąd pozbawiamy się tej tajemnicy, kończymy to celowe oddziaływanie i w zasadzie przestajemy mieć do czynienia ze sztuką, bo kończy się wpływ artysty na nas, a zaczyna nasza zabawa jakimiś elementami dzieła. Demokratyczność i egalitarność wynikła z dzielenia się władzą twórczą jest pozorna – aby dzieło zachowało niezłą jakość, wymaga od odbiorcy umiejętności i kompetencji podobnych do tych, jakimi dysponują artyści, co sprawia, że tak naprawdę jest niezwykle elitarne. W najlepszym razie jest sztuką przeznaczoną dla innych artystów, w najgorszym – w wyniku posunięć dyletantów, jakim pozwala się na ingerencję w jego strukturę, staje się pretensjonalnym dziadostwem.
V. Kwestia mimesis w dziele otwartym.
Dlaczego w ogóle sztuka naśladuje znaną nam naturę? Sądzę, że to jest dość proste do wyjaśnienia. Mianowicie po to, by mogła skutecznie nami manipulować. Sztuka oparta na czymś zupełnie odległym od naszego doświadczenia ma niewielką moc oddziaływania, bo nie odnosi się do żadnego znanego nam wspólnego mianownika. Jest kompletnie niezrozumiała i dezorientująca. Jeśli nie ma taką być, artyści są zmuszeni na zawarcie w swych dziełach, jakiejś płaszczyzny porozumienia z kimś, kto będzie je odczytywał. Stąd odniesienia do rzeczywistości, podobieństwo światów przedstawionych do realiów naszego i reguł nim rządzących, czasami wręcz wierne jego odwzorowanie. Nie sposób od tego odejść bez utraty wpływu na odbiorcy. Natomiast nie widzę większego sensu w akcentowaniu naśladownictwa, do tego stopnia jak bywa to czynione w dziełach otwartych.
Piszesz:
Dzieło otwarte pokazuje przede wszystkim, że nie ma jedynej słusznej interpretacji, jedynej słusznej perspektywy. Dzięki dziełom otwartym uczymy się postrzegać świat, jako taki. Czyli dzieła otwarte wyrywają nas ze wszelkiego dogmatyzmu, ze wszelkich „jedynych prawd” – a tym samym stają w ogromnej kontrze wobec dużej części tradycji oraz wobec potocznego myślenia. Bo to, że można manipulować elementami świata wie pewne każdy, ale to, że nie ma jedynej słusznej perspektywy, to już bardziej skomplikowana rzecz (i nie sprowadza się do prostackiego „ja wiem swoje, a ty wiesz swoje” – nie o to chodzi w wielości).
Nie wydaje mi się, aby dzieła otwarte były w stanie samym przedstawieniem wielu perspektyw czegokolwiek czytelnika nauczyć. Można im oddać to, że nieźle naśladują ten element doświadczenia, ale z drugiej strony, jeśli ktoś nie jest w stanie wyciągnąć takiej nauki obcując bezpośrednio z samym światem, wątpię aby jeszcze mniej doskonałe w tym względzie jego imitacja, była w stanie skłonić do przyjęcia takiej myśli, tym bardziej jeśli w sztuce szuka czegoś zupełnie innego.
Ten indyferentyzm względem różnych perspektyw sprawia, że dzieła otwarte nie robią z odbiorcą niczego ciekawego – zostaje on z tą samą wiedzą, jaką zazwyczaj już ma przed kontaktem z nimi. We mnie taka sztuka nie budzi żadnych większych emocji, ani też specjalnie nie inspiruje do jakichś odkryć – słowem, pozostawia kompletnie obojętnym, bo autor nie stara się osiągnąć z moim umysłem niczego wymagającego. Poniekąd idzie na łatwiznę. Mogę mu potakiwać, ale zawsze na końcu zapytam:
„Dlaczego to miałoby być ważne? Dla kogo miałoby to być ważne? Po cholerę zajmujesz mój czas, skoro w zasadzie nie masz niczego ciekawego do powiedzenia i proponujesz, abym sam sobie wszystko dopowiadał czy uzupełniał?”.
Trochę tak, jakbym został skuszony spędzeniem upojnej nocą z atrakcyjną dziewczyną, a w rezultacie zaproponowałaby mi masturbację i wyszła z domu…
Może to raczej kwestia gustu, ale wolę dzieła zamknięte z kompletną tyranią autora, odbierające mi jakąkolwiek swobodę interpretacji, nawet zawężające przedstawienie świata do jednej, osobistej perspektywy – bo wiem, że z jakiegoś względu dla tego kogoś, jej doświadczenie było kluczowe i dzieląc się nią, faktycznie ma mi coś do zaoferowania, a jej wybór nie był przypadkowy. Natomiast ktoś, kto oferuje wszystko – dzieło tak pojemne, że można z niego wywnioskować dowolną rzecz, nie oferuje mi w gruncie rzeczy niczego. Dostaję po prostu kolejny, bardziej lub mniej złożony, odautorski model świata do zabawy. Literacki globus, którym mogę pokręcić w jedną lub w drugą stronę i generalnie to wszystko. Rezultat zabawy w demiurga, tak ogólnikowy, że wręcz nudny. Jeżeli zechcę pokontemplować świat, taki jaki jest, pokontempluję ten prawdziwy i w nim będę szukał inspiracji. Mimesis w wersji hi–fi, z odwzorowanymi detalami różnych perspektyw nie jest mi do niczego potrzebna, tym bardziej gdy zachowuję świadomość, że ich wybór i tak pozbawiony jest większego znaczenia, bo równie dobrze mogłyby się tam znaleźć zupełnie inne punkty widzenia czy scenki rodzajowe, a sens całości pozostałby niezmiennie ten sam, bo kluczowa jest głównie „interaktywna” część. Stąd pozostawiam pytanie: „Po co nam dzieła otwarte?” Artysta ma być przewodnikiem: gdzieś nas prowadzić, a nie zostawiać samym sobie – inaczej staje się zbędny.
Rzecz jasna, mogę sobie wyobrazić dzieła zakładające udział odbiorcy, aczkolwiek dość ograniczony, wzmacniające tym samym jakiś przekaz. Przykładowo: instalacja przypominająca strategię czasu rzeczywistego, w której odbiorca z boskiego punktu widzenia obserwuje cyklicznie pojawiające się nieszczęścia, trapiące mieszkańców obserwowanej krainy. Ma do wyboru, pozostawać biernym, obserwując dalsze losy tej populacji, bądź wkroczyć do akcji. Oczywiście przyzwyczajenie i znajomość konwencji gier takich jak „Populous”, „Black and White” czy „Dungeon Keeper”, a także chęć zabawy i interakcji z dziełem, skłoni go do wzięcia czynnego udziału. I tu – niespodzianka: każde podejmowane przez niego działanie będzie jedynie pogarszać sytuację, nawet jeśli nie w miejscu, w którym „niesie pomoc”, to w innych. Im więcej działań podejmie, tym bardziej przeszkodzi homeostatowi w powrocie do stanu równowagi. Jeżeli „przyzwyczai” populację krainy, swymi decyzjami, że to jego rolą jest zajmowanie się takimi kwestiami, spowoduje brak oddolnej zaradności i w efekcie jeszcze mniejszą wydolność radzenia sobie z tymi problemami i spiralę dalszego, coraz częstszego interweniowania, potęgującego szkody społeczne. Przewrotnie, przynajmniej w stosunku do powszechnego mniemania, tutaj akurat brak interwencji będzie rozwiązaniem humanitarnym i słusznym – „granie w grę” prowadzić będzie do nieuchronnej katastrofy.
Przesłanie takiego dzieła jest proste – promocja decentralizmu, leseferyzmu oraz pochwała oddolnej samorządności, krytyka istnienia jakiejś władzy centralnej, panującej nad wszystkim i wszystkimi. Udział odbiorcy natomiast wybija go ze schematów do których został przyzwyczajony we wspomnianych grach, gdzie władza centralna gracza pełni konstruktywną rolę. Ale także wzmacnia przesłanie – otwiera możliwość przeżycia iluminacji, że to on, mimo najszczytniejszych intencji, staje się złem największym, w końcu jest sprawcą – instalacja zawiera w sobie wręcz oskarżenie skierowane wobec przyjmujących określony punkt widzenia i podbudowują go swoim działaniem oraz niewątpliwie ma potencjał do gry na wyrzutach sumieniach, więc sięga ze swymi tezami znacznie głębiej i silniej. A to daje mniejsza szansę ich zlekceważenia.
Nie mówię więc, że dzieła (do pewnego stopnia) otwarte, są zupełnie nieprzydatne. Mogą całkiem zgrabnie ilustrować problemy związane z jakimiś działaniami, obsadzając odbiorcę właśnie w roli działającego, dając mu władzę nad przedstawionym światem. Ale – po pierwsze, nie są niczym uniwersalnym, bo otwartość – jak każdy środek wyrazu, ma ograniczoną liczbę zastosowań, więc nie można wyrazić nim absolutnie wszystkiego. Po drugie, dopuszczenie odbiorcy do manipulowania dziełem powinno być ograniczone, bo to rolą artysty jest komunikować coś dziełem, a nie odbiorcy.
8. Słowo końcowe.
Pozostaje zachować mi nadzieję, że wystarczająco jasno określiłem swoje zdanie na temat sztuki i sposobu jej postrzegania. W pewnym stopniu wyjście z takich założeń będzie wpływać na wartościowanie określonych jej form. Ale zebranie w całość i wypowiedzenie tego wprost, otwiera możliwość wyprowadzenia wyjaśnień. Wiem już, że istnieje bardzo wyraźny powód, dla którego nie przepadam i nie cenię dzieł powstałych w wyniku improwizacji czy eklektycznych kolaboracji, w ramach jakich twórcy ciągnęliby dzieło w kilka różnych stron, natomiast preferuję przemyślane, dopracowywane stopniowo kompozycje, wręcz zaplanowane i obliczone na osiągnięcie z odbiorcą określonych stanów. Te drugie na ogół mają większą szansę, aby silniej i bardziej spójnie oddziaływać – zazwyczaj tak też robią, bo są lepiej sprecyzowane. A za to, przede wszystkim, rozliczam sztukę – jej oddziaływanie. Wokół tego obraca się z reguły moja krytyka.
Niechęć do puszczania czytelników, widzów czy słuchaczy w samopas, uśmiercanie autora wraz z jego rolą, skupiania się wyłącznie na cechach formalnych jego sztuki, jakby miała ona stanowić byt zupełnie oderwany od ludzkiej praktyki, motywacji, całego psychologicznego uwarunkowania oraz odczuwanych potrzeb, gdy zdaje się być im całkowicie podporządkowana i z nich wynikła, prawdopodobnie bierze się właśnie stąd, iż jest odległa od tego, co jawi mi się istotą działań artystycznych. Dlatego też postmodernizm męczy mnie w podobnym stopniu jak teorioklasycyzm sztuki. Każde dziełocentryczne ujęcie uznaję za krótkowzroczne: dzieła bowiem są wyłącznie protezą, niczym innym. Jak sztuczna dłoń wskazują palcem w kierunku wyznaczonym przez autora. Aby rozumieć sztukę, nie należy skupiać się na palcu, ale należy patrzeć na to, co on wskazuje.
W ostatnich słowach chciałbym się zwrócić przede wszystkim do osób zaangażowanych w kreację artystyczną. Być może przypadkiem natknęliście się na ten tekst, ślęczycie nad nim i konfrontujecie swą praktykę z mymi tezami. Nie jestem w stanie podać Wam przepisu na arcydzieło, jakim zdobylibyście serca i umysły publiczności, zapewnili sobie miejsce na firmamencie największych pisarzy, kompozytorów czy filmowców, bo takiego przepisu nikt nie ma. Nie mogę również radzić jak powinniście uprawiać Wasz fach, gdyż z całą pewnością nie góruję nad Wami doświadczeniem w tej mierze – ze sztuką mam do czynienia głównie w mierze jej konsumenta, nie producenta. Natomiast, owszem, mam pewne najogólniejsze wytyczne ułatwiające nieco, jak sądzę, uniknięcie spektakularnych pomyłek.
Oto one:
- Dzieło stanowi komunikat – wyraźnie określ, do kogo zamierzasz je skierować. Kto jest Twoim targetem? Jak szeroka (lub wąska) i (nie)zróżnicowana ma być Twoja publiczność?
- W zależności od tego, kogo wybierzesz na swego odbiorcę oraz jak szeroko lub wąsko celujesz swym dziełem, musisz dostosować się do możliwości odbiorczych danej osoby bądź grupy: ich wrażliwości, erudycji, wykształcenia, etc. Gdy już wybierzesz docelową grupę, nie przekraczaj jej zdolności pojmowania, stosując nieadekwatnych i niekompatybilnych z jej percepcją środków wyrazu. Konstytucja odbiorcy determinuje sposób zwracania się do niego.
- Przemawiaj językiem swej publiczności, ale nigdy nie twórz w celu schlebiania jej gustom. Staraj się raczej wykorzystać jej gust, aby służył Twym celom.
- Nie sugeruj się zdaniem ludzi na temat elementów, jakie powinno rzekomo zawierać Twoje dzieło, ani tym bardziej ich o to nie pytaj. Uprawianie sztuki nie jest prowadzeniem magazynu z ulubionymi gratami ani koncertu życzeń – wyłącznie wybrany cel powinien decydować o doborze składników i ich kompozycji. Nikt i nic więcej!
- Jeżeli odbiorca jest już określony, zadecyduj co chcesz z nim zrobić. Jakie zmiany ma wywołać w nim Twoje dzieło? Starannie wybierz ogólny cel lub cele swojego artystycznego działania.
- Sztuka jest procesem – przypomina podróż. Ma swój początek, właściwy bieg i zwieńczenie. Twoim zadaniem jest przejąć w pewnym momencie czyjś umysł, przebyć z nim pewną drogę, wywołując w nim zmiany i wreszcie zostawić. Zastanów się nad kondycją początkową, w jakiej zastajesz odbiorcę, bo po części od tego stanu zależy, jakich środków możesz użyć, aby osiągnąć zamierzony przez siebie finał. Jeżeli znasz zarówno warunki początkowe, jak i końcowe, możesz zająć się uzupełnianiem środka.
- Nie upychaj w swojej pracy na siłę środków ekspresji. Każdy z nich powinien służyć jakiemuś przewidzianemu przez Ciebie celowi. Jeśli nie służy, najwyraźniej jest tam zbędny. Jeżeli musisz już coś upychać, upychaj cele – niech Twoje dzieło osiąga wiele różnych rzeczy z obcującą z nim publicznością.
- Ogólnie rzecz biorąc – najpierw cele, później środki. Przede wszystkim musisz wiedzieć, czego chcesz dokonać, nawet jeśli nie masz jeszcze pojęcia w jaki sposób. Nie rezygnuj z jakiegoś celu, tylko dlatego, że nie dysponujesz jeszcze odpowiednim kapitałem – umiejętności można wyrobić, wiedzę zdobyć, rzemiosło poprawić. Chęć wywarcia zamierzonego efektu może skłaniać do upartego poszukiwania metody pozwalającej na jego osiągnięcie. W drugą stronę to nie działa – możesz być wielkim erudytą, ale co Ci po tym, jeśli nie nie wiesz do czego wykorzystać swe bogactwo albo nie masz woli jego wykorzystania?
- Jesteś artystą, nie musisz być filozofem – nie wymagam od Ciebie poszukiwania odpowiedzi na pytania, dlaczego pewne zabiegi działają na ludzi w określony sposób, ale musisz wiedzieć, że tak właśnie działają. Gromadź tego rodzaju wiedzę know how, aby następnie wykorzystać ją w swym fachu. Pracuj nad warsztatem również pod kątem znajomości ludzkiej psychiki, bo to jest tak naprawdę główna materia, na jakiej masz za zadanie pracować. (Zwłaszcza, gdy za swój target obrałeś osobników znacząco się od Ciebie różniących, wrażliwych na inne rzeczy.)
- Zachowaj świadomość zużywania się bodźców. Stosuj zamienniki, postaraj się szukać synonimicznych środków wyrazu – za ich pośrednictwem osiągniesz z odbiorcą ten sam efekt, jednakże bez utraty świeżości ekspresji.
- Nie twórz dzieł otwartych (formalnie). :P No chyba, że faktycznie jest to najlepszy sposób, aby wywołać pożądaną przez siebie zmianę. Forma, w większości przypadków, powinna być podporządkowana treści. Chcesz użyć nietypowej lub eksperymentalnej formy? Znajdź taką treść, której przedstawienie absolutnie usprawiedliwiałoby jej zastosowanie. Bezsensowne fajerwerki są bezsensowne.
- Nim napiszesz wiersz
pomyśl i zważ
jak dalece słuszny to krok
i czy naprawdę masz czas
żeby pisać wiersz
żeby pisać wiersz
Szanuj również czas publiczności. Nie każ łykać jej pretensjonalnego, niedopracowanego gówna, jakiego z własnej woli byś nie skonsumował(a). Jeśli nie jesteś w stanie poświęcić się sztuce, nie zajmuj się tworzeniem, bo produkt jaki wyjdzie z Twoich rąk będzie tylko jej imitacją.
Postępowanie w zgodzie z tymi ogólnikami nie gwarantuje, jak wspomniałem, sukcesu, ale pozwala uporządkować świadomość procesów twórczych, czym zwiększa szansę na stworzenie silnie oddziałującego dzieła. Jeżeli interesowałoby mnie uprawianie sztuki, najpewniej postępowałbym według takich wytycznych. Kto wie, może kiedyś zacznę – na razie z zaciekawieniem obserwuję i nasłuchuję, co do powiedzenia i zrobienia ze mną mają inni. A może uprawiam ją już teraz?
Czy filozofowanie można uznać za jakąś odmianę działalności artystycznej? Być może w niektórych formach – gdy chcesz coś zrozumieć lub wyznaczyć granice poznania i nie robisz tego dla estetycznego przeżywania doświadczeń z tym związanym, to nie sztuka. Ale gdy swoje wnioski ubierasz w odpowiednią formę, pragnąc się nimi podzielić, by także im udzielił się stan Twego umysłu i spojrzeli na świat spojrzeniem, jakim sam spoglądasz… lub przynajmniej sprowokować ich do zajęcia innych stanowisk i wywołania dyskusji – jak najbardziej mamy do czynienia ze sztuką. W końcu, zastanówcie się: jak wiele swej żywotności platońska filozofia zawdzięcza merytorycznej treści i argumentom, a jak wiele formie, tym wszystkim obrazowym metaforom, w jakiej została ludziom podana? Niewątpliwie bywają artyści pośród filozofów…
Ustronny Zakątek pod Diadą Tego Co Nieskończenie Wielkie-i-małe 
Kilka spraw:
Sprawdziłem – jak zwykle po fakcie: najbardziej po drodze byłoby mi z tymi filozofami od sztuki jako nośnika.
Przy okazji zrobiłem drobny research w kwestii muzyki i natknąłem się na ciekawą debatę. [] (bezpośredni link do ściągnięcia filmu – tutaj (około 215 MB). Kompozytorka, matematyk, pisarka i dziennikarz-popularyzator nauki dyskutują o zagadce muzyki i tym, czy jest ona wytłumaczalna.
Pojawił się niesamowity wątek o zabawie oczekiwaniami słuchaczy i ich naginaniem drobnymi odstępstwami od tego, co zdążyli już usłyszeć (ładnie się to zazębia z moją ogólniejszą tezą o manipulowaniu umysłem, a w tym wypadku wiązaniu uwagi i otwieraniu kogoś na wpływu. Były też wtręty o związkach muzyki z językiem i oczywiście matematyką.
Tak odnośnie do teorii ethosu, zauważono, iż istnieją kultury, w których utwory w tonacji molowej nie są odbierane jako smutne, co wskazuje raczej na kulturowe przypisanie znaczeń systemom dźwięków. Być może na podobnej zasadzie działają niektóre dźwiękowe analogie.
Jeszcze kilka interesujących linków, których nie chciałem pchać już do właściwej części pracy, ale mogą przydać się na później:
http://en.wikipedia.org/wiki/Consonance_and_dissonance
http://en.wikipedia.org/wiki/Tritone (Polecam posłuchać ekpertów… :> )
http://www.racjonalista.pl/kk.php/s,2550/q,Muzyka.i.mozg
A co się tyczy powiązań reklamy i sztuki, to zdaje się temat na czasie.
http://hatak.pl/artykuly/sztuka–reklamy
http://www.wiadomosci24.pl/artykul/sztuka_w_reklamie_czy_reklama_w_sztuce_71082.html
http://globaleconomy.pl/content/view/139/2/
Tak w ogóle, to skoro mowa o muzyce, zapraszam na mojego lasta – może wysznupiecie sobie coś, co Wam podpasi.
1. Wybacz, że dopiero teraz komentuję, a właściwie zaczynam komentować, ale tekst jest potwornie długi (26 stron!), a do tego od razu pod nim zamieszczasz komentarz z zestawem linków (sic!). Nie tylko jak na bloga, przekraczasz standardy większości czasopism naukowych :P Nie bronię Ci, chcę jedynie zwrócić uwagę, że musisz – w takiej sytuacji – liczyć się z wolniejszą reakcją ;) Mam pozainternetowe rzeczy na głowie, więc dziś dopiero komentarz do pierwszej partii tekstu. Szczerze powiedziawszy: jestem w ciemnej dupie (dopiero na początku tekstu), a już uzbierało mi się dużo uwag. Być może niektóre z moich wątpliwości rozwiewają się w dalszej części tekstu – jeśli tak: zechciej wybaczyć.
2. „[…] sztuka jest po prostu tym, czym zajmują się artyści (podobnie jak matematyką jest to, czym zajmują się matematycy a filozofią – filozofowie). […] Skoro sztuka jest tym, czym zajmują się artyści, to analogicznie wypiekanie chleba jest tym, czym zajmują się piekarze.” Wydaje mi się, że zwodzą Cię tu trochę słowa – o czym zresztą doskonale świadczy nawias w twojej wypowiedzi. Sztuka – artysta: wydaje się, że mamy tu pewną różnicę, która pozwala coś powiedzieć. W istocie mamy jednak błędne koło, co pozwala dostrzedz inny przykład: matematyka – matematyk. Napisałeś „matematyką jest to, czym zajmują się matematycy”, ale niczego to nie wyjaśnia, bo powstaje pytanie: „kim jest matematyk? jak określić kto jest matematykiem, a kto nie?”. Otóż da się określić to tylko w jeden sposób: matematykiem jest ten, kto zajmuje się matematyką. Podstawiając do twojego zdania: matematyką jest to, czym zajmują się ci, którzy zajmują się matematyką – klasyczny przykład błędnego koła (najbardziej lubię ten z Bogiem i Biblią ;)). Analogicznie ze sztuką, co byłoby od razu widać, gdyby zamiast „artysta” mówiło się „sztukmistrz”.
Rozumiem, że twoim celem było wskazanie na to, że sztuka wiąże się z działaniem i procesem, wydaje mi się jednak, że bardzo niefortunnie to uzasadniasz. Chociaż oczywiście klasyczny rachunek zdań dopuszcza taką sytuację: z fałszu może wynikać prawda ;)
3. „A o instytucjonalnej teorii sztuki to ty slyszal?” Sformułował ją – jeśli się nie mylę, jakoś nie mam pamięci do nazwisk tych amerykanów – Dickie. Można to przeciwstawić twojej uwadze, że „sztuka jest […] tym, czym zajmują się artyści”. Dickie twierdził, że sztuką jest to, co świat sztuki uważa za sztukę. Aby pozbyć się tego błędnego koła jakie implikuje formułka „świat sztuki” można by powiedzieć: sztuką jest to, co za sztukę uważają odbiorcy lub też, by być bliżej intencji Dickiego: sztuką jest to, co za sztukę uważają zaangażowani odbiorcy (tzn. ludzie poświęcający estetycznemu kontaktowi z pewnymi przedmiotami więcej czasu i uwagi niż inni oraz posiadający pewne kompetencje w tej kwestii).
Osobiście brzydzi mnie ta definicja :P niemniej chciałem zwrócić Ci na nią uwagę.
4. „Artysta tworzy po to, by wywrzeć za pośrednictwem swojego wytworu pożądany przez siebie wpływ.” Z chęcią bym się pod tym podpisał, bo jest mi to bardzo bliskie i wciąż nie mogę się pozbyć tego filozoficznego dogmatu, że działanie świadome jest lepsze od nieświadomego. Jednakże jakiś czas temu podsłuchałem w knajpie rozmowę, która dała mi do myślenia. Pan „Artysta” strofował swoją (już-nie-)młodą „uczennicę”. Sens owej „strofy” był następujący: kiedy (owa uczennica) maluje, to stawia się w pozycji odbiorcy, wczuwa się w jego reakcję na dzieło i następnie dostosowuje do tego swoją twórczość. Zatem działa ona tak, jak piszesz: pragnie wywrzeć porządany przez siebie wpływ. Pan „Artysta” nastomias wpajał jej do głowy, że ma niczego takiego nie robić, że ma wyłącznie tworzyć i całkowicie odciąć się od odbiorcy i jego reakcji na dzieło. Można by powiedzieć: zatem nie jest istotne, czy dzieło wywrze wpływ. Wydaje mi się jednak, że prawidłowa interpretacja jest następująca: dzieło ma wywrzeć wpływ, ale nie jakiś określony, niezamierzony przez artystę. Sytuacja o tyle zabawna, że to, co pan „Artysta” przedstawiał wzniosłym głosem jako prawdy objawione jest już koncepcją dosyć starą (przy dynamice tego świata chyba wręcz archaiczną) i sięga chyba co najmniej ekspresjonistów.
Także: wpływ – tak, porządany – nie (nie koniecznie). Co oczywiście częściowo uderza również w moje rozważania z trzeciej części artykułu o „Koncepcji aury immanentnej” – aczkolwiek mogę bronić się w ten sposób, że ten aspekt (u mnie: polityczne zaangażowanie) miał u mnie nie formę opisową, lecz postulatywną (co uważam za różnicę niebagatelną).
5. To nas prowadzi do twojego „dziełocentryzmu”. Przyznam szczerze, że na poziomie terminologicznym zarzut jest dla mnie niejasny. Natomiast opierając się na kontekście rozumiem to tak: wszyscy teoretycy sztuki skupiali się na samych dziełach (np. ich budowie) zamiast na ich oddziaływaniu. Nie jestem jakoś szczególnie obryty w tej kwestii, więc dorzucam tylko „trzy grosze swojej pół-ignorancji”.
Myśliciele, którymi ja się interesuje zwracają uwagę na to, że dotychczasowa estetyka była tworzona z pozycji odbiorcy (np. mówiła czym jest dzieło sztuki z perspektywy odbiorcy, z niej je oceniała, mówiła o reakcjach odbiorcy itp.). Alternatywą, którą proponują Ci filozofowie jest podejście do sztuki od strony artysty, czyli od strony tego, kto tworzy, czyli od strony tworzenia. Co – jak mi się wydaje – nie tylko sugeruje nietrafność twojego zarzutu, ale również umieszcza Cię w grupie estetycznych tradycjonalistów: kolejna osoba nie mająca pojęcia o tworzeniu pragnąca wypowiadać się na temat tego, czym jest twórczość (bo tym jest sztuka: twórczością).
6. Jak by wyglądała estetyka tworzona z pozycji artysty=twórcy? Myślę, że przede wszystkim nie byłaby dziełocentryczna, bo dzieło byłoby tu tylko koniecznym koleratem (słaba wersja) lub ubocznym produktem (mocna wersja tej teorii) czystej mocy kreacyjnej. Tę moc kreacyjną można interpretować różnie: jako nieświadomość, Élan vital, Naturę, Bycie/Istnienie (Heidegger), wolę mocy, Życie=Immanencję (Deleuze), etc.
Osobiście skłaniam się ku słabej lub „średniej” wresji tej teorii: dzieło jest istotne, wręcz „niezbędne”, ale tylko jako nośnik owej pierwotnej mocy twórczej. I bardzo, ale to bardzo ważne jest dla mnie właśnie to słowo: nośnik. Dzieło ma wartość tylko o tyle, o ile przenosi dalej (rozsiewa, zaraża, przekazuje, mnoży, multiplikuje) ową moc.
7. Wpływanie na umysły odbiorców. Z uwagi na to co pisałem w punkcie 6 powiedziałbym: techniki wpływania są dla sztuki niezwykle ważne, ale tylko o tyle o ile ten wpływ ma postać multiplikowania pierwotnej mocy twórczej.
Oczywiście są dzieła, które chcą po prostu dokonywać psychomanipulacji – tak: to sztuka mniemań, sztuka reaktywna. Wciąż sztuka, ale taka, która jest słaba i chora i chce uczynić takimi również nas.
Nie wiem natomiast co myśleć o umyśle, o którym tu piszesz. Jeśli rozumiesz ten termin wąsko, to się nie zgadzam, jeśli szeroko – to ok, ale wolałbym wówczas powiedzieć: ciało, ew. psychofizyczna całość. O co mi chodzi? Uważam, że dzieło sztuki wpływa nie tylko na naszą świadomość i podświadomość (czyli wąsko rozumiany umysł), ale także na zmysły i na ciało. Dzieło sztuki może, a nawet powinno, rozwijać nasze zmysły: intensyfikować nasz dotyk, uczyć nas percypować nowe kształty, nowe odcienie kolorów, nowe tony nut, przede wszystkim nowe kompozycje. Wydaje mi się, że w stosunku do tego aspekt „mentalny” jest daleko w tyle. Kiepska sztuka maluje obraz po to, by wywołać w nas jakieś uczucia i opinie dotyczące przedstawionych na nim postaci, przedmiotów czy krajobrazu. Ta sztuka nie jest autonomiczna, jest podporządkowana polityce, marketingowi czy „PR”. Natomiast dobra sztuka, autonomiczna sztuka, maluje obraz po to, by nauczyć nas percypowania czegoś, czego dotąd nie byliśmy w stanie percypować (odcieni, albo zestawień kolorów, albo kompozycji kształtów, albo braku kształtów) oraz po to, by nauczyć nas nowych afektów (odczuwania tego, czego dotąd nie byliśmy w stanie odczuwać).
[Na wszelki wypadek dodam: tutaj słowa „polityka” używam inaczej niż w moim artykule. Tu chodzi mi o „małą politykę” (by posłużyć się rozróżnieniem Nietzschego), czyli spory partii, interesy grup, natomiast tam chodziło mi o „wielką politykę”, czyli ontologiczny konflikt typów życia: aktywnego i reaktywnego, stawania-się i petryfikacji, „anarchizmu” i „faszyzmu”.]
Oj tam, jejku, rety… Daj spokój – streszczałem się. Podlinkowane „Narodziny tragedii…” mają stron z czterdzieści, a przecież dotyczą wyłącznie jednego gatunku dzieł (no i nie mają obrassków :P). O sztuce w ogóle, jej krytyce i filozofii starającej się nią zajmować, trudno napisać krócej, zwłaszcza gdy nasuwają się kolejne dygresje i aspekty, jakie trzeba gdzieś umiejscowić omawiając.
Nie oczekuję błyskawicznej konsumpcji wszystkiego tego, co tu napiszę. Nie będę wywierał też żadnej presji ani przymusu – sam bowiem nie zawsze mam czas lub ochotę zajmować się tym, co opiszą inni. Warunki do filozofowania, albo są, albo ich nie ma. Teksty czekają i raczej nic im się nie stanie – aczkolwiek zabezpieczę je na wypadek wojny. :P
Heh, prowokujesz mnie do pisania komentarzy do swoich pism, co skutkować może megalomanią. Ale niech będzie, wyjaśnię. To jest po prostu chochoł, stanowiący podstawę dla czegoś zbliżonego metodzie majeutycznej. Wyrażam po prostu pozorną zgodę na zastane, popularne, antyintelektualne mniemanie (z którym sam spotkałem się [zbyt] wiele razy), a następnie skupiam się na tym, co w nim jest wystarczająco wartościowe, aby wyjść od tego do jakichś sensowniejszych rozważań. No i mniej lub bardziej zgrabnie przejść do omówienia klasycznej teorii sztuki, do której jest stąd całkiem blisko. A jest blisko, bo robienie czegoś i podział na zawody przywodzą na myśl rzemiosło – zatem można pytać o specyfikę danego fachu, więc i fachu artystów.
A dlaczego zacząłem od tego chochoła? Z dwóch powodów: aby zasygnalizować stan rzeczy, na jaki przyszło mi narzekać – preferowany przez niektórych, zwłaszcza artystów (być może obawiających się, że filozofowanie odziera z tajemnicy ich praktykę lub też zniechęconych do jakichś granic wytyczanych przez kolejną teorię, wykluczających ich aktywność i stawiających ją poza nawiasem zaszczytnego miana sztuki). No i dlatego, że zwracam się nie tylko do wyrobionych odbiorców, ale także zwyczajnych śmiertelników z niewielkim doświadczeniem filozoficznym – a gdy się to robi, to w dobrym tonie zacząć od „obiegowych prawd”, mądrości ludu, czegoś znajomego, z czym każdy spotyka się codziennie. Sztuka dotyczy dziś prawie wszystkich, więc to jak działa, może również interesować wielu. Podobnie z popularyzacją rozważań estetycznych czy filozofii w ogóle – może dzięki takiemu początkowi mój tekst skłoni większą liczbę noobów do dania jej szansy?
Słyszał, słyszał i jeszcze bardziej pogardzał… :D Instytucjonalna teoria sztuki wpisuje się w całą tę estetyczną biedę oraz tchórzostwo. Niczego nie wyjaśnia, jedynie odsuwa w czasie problem definicji. Kim są zaangażowani odbiorcy, dlaczego poświęcają więcej czasu i uwagi jednym przedmiotom niż innym? Dlaczego nikt nie sprzedaje biletów na wycinkę lasu, nie urządza afterparty po wyrębie i generalnie nie ma koneserów działalności drwali? Skoro sztuką jest to, za co uznają ją odbiorcy, za co właściwie ją uznają? Mamy robić sondę uliczną, pytając każdego z osobna, aby wskazał jej przedmioty? To jest jakiś kompletny, nominalistyczny prymitywizm, który nie pomoże nam niczego zrozumieć, nie wynika z niego żadna teoria polowa, tłumacząca w jaki sposób sztuka działa [skoro nie wiadomo nawet czym dokładnie jest].
Teoria godna marchanda czy dyrektora galerii – to sztuka, bo ludzie przychodzą do nas to oglądać albo kupują, a potem sprzątaczka musi pozamiatać. Ale nic więcej Państwu nie powiemy i w sumie gówno nas obchodzi, dlaczego oni to oglądają i kupują – grunt że się kasa zgadza.
No właśnie nie – dzieło ma wywrzeć wpływ zawsze, kluczowe pytanie brzmi: na kogo? We wspomnianym przez Ciebie przypadku odbiorca jest po prostu autoreferencyjny – to sam artysta. Dziewczyna jest strofowana, bo Pan „Artysta” chce, aby ona sama była swoim „idealnym odbiorcą”. I aby dzieło wywierało na nią wpływ już podczas jego tworzenia. Ma dostosować komunikat dla samej siebie, swojej wrażliwości, być swoim własnym odbiorcą. Te wszystkie impresjonizmy, automatyczne pisania i tym podobne zabiegi wcale nie wymykają się celowości, wręcz przeciwnie – stoi za nimi pewien program, a tym bardziej już zupełnie celowo zasiada się do zajmowania nimi. Sądzę, że załatwiłem je wszystkie, pisząc że: Nawet w najbardziej solipsystycznych scenariuszach sztuka wciąż jest możliwa. Bo sam twórca może być jednocześnie odbiorcą i tak jest we wspomnianych przypadkach.
Natomiast takiego kolesia lałbym na jej miejscu w pysk, bo to ja decyduję, kogo uznaję moim odbiorcą i co chcę z nim robić – jak nie chcę tworzyć dla siebie, pod siebie i wolę wyjść z oddziaływaniem na kogoś, to żaden palant nie będzie ograniczał mej swobody, kurczowym trzymaniem się jakiejś twórczej metody. ;) No chyba, że uczennica sama poprosiła o korepetycje z bycia impresjonistką, a potem wpadała w swoje kontr-impresjonistyczne nawyki… Wtedy kontekst się oczywiście zmienia.
A ja stopień określoności czy nieokreśloności tego wpływu pozostawiam już do wyboru artyście. Jeżeli dzieło miało wywrzeć bardzo określony wpływ, to pod tym kątem trzeba je rozliczyć. Jeśli miało wywrzeć nieokreślony – podobnież. Każdy startuje we własnej, określonej przez siebie, „kategorii wagowej”.
W zarzucie „dziełocentryzmu” nie chodzi o samo zajmowanie takiej czy innej perspektywy (artysty, odbiorcy), co raczej jak wspominasz, krytykę skupiania się na aspekcie (wy)twórczości, który jest dla sztuki wyłącznie czymś przygodnym, podobnie jak mimesis. Klasyczna fiksacja na nich przesłania cel zajmowania się sztuką, uniemożliwiając skuteczne dalsze jej poznanie. Mogę tu ponowić pytanie: co takiego stworzyli dadaiści korzystający z gotowców, przedmiotów codziennego użytku, wytwarzanych maszynowo i seryjnie w jakichś fabrykach? Całą twórczą robotę odwalił za nich jakiś kapitalista, niezainteresowany uprawianiem sztuki, czymkolwiek by ta nie była. Jeżeli umiesz wywierać pożądany wpływ na kogoś, nawet powstrzymując się od tworzenia, ograniczając na przykład do aktu pokazywania [tego co już stworzone] – już jesteś artystą. No chyba, że dadaistów nie uznajesz za artystów. Ale wtedy sam lokujesz się po stronie tradycjonalistów i jesteś skazany na używanie terminów jak antysztuka, aby opisać pewne przedsięwzięcia.
Mogę przyjmować perspektywę artysty – kogoś kto projektuje i prowokuje wpływ. Jak i odbiorcy – kogoś, kto mu podlega. Nie widzę natomiast sensu wyszczególniania aspektu twórczości, bo to jedynie ewentualny środek do celu. Może rzecz powszechna, tak powszechna, że sprawiająca wrażenie niezbędnej i zawsze obecnej, ale to jest właśnie tym dziedzictwem tradycjonalistów, z którym ja zrywam i stawiam do kąta. Wytworzone dzieło jest tylko nośnikiem, niczym więcej. Jeżeli sztuka może odbyć się bez niego i bez wytwórstwa – a może – znaczy nie jest to jej istotą, ale jakimś akcydensem jedynie. Bez względu z czyjej perspektywy by się na to nie patrzyło.
KAŻDA sztuka jest psychomanipulacją. Wszystkie dzieła istnieją po to, by dokonywać określonych psychomanipulacji. :) W tym właśnie rzecz.
No więc zgadza się, bo znowu chodzi o władzę i dominację nad innymi – siła witalna, jej mać…
A ja nie zamierzam szafować tak swymi osobistymi oczekiwaniami względem tego, co sztuka powinna robić – bo powinna robić dokładnie to, czego oczekuje od niej osoba, która ją określa: dany artysta, autor, malarz, kompozytor…
Ech i znowu ta Twoja prywata wartościowań… To, że chciałbyś, aby sztuka była podporządkowana raczej takim lub innym celom, nie znaczy, że powinna Ci ona ulegać. Świadczy jedynie o Twoich potrzebach. „Dobra”, „zła”… bardzo ładne zaklęcia, ale ich nie kupuję… :)
Oczywiście, że wartościuję. Kto uważnie słucha wie, że „poza dobrem i złem” nie oznacza „poza szlachetnym i lichym”, tzn. Nietzscheański immoralizm nie przekreśla wartościowania jako takiego. Kwestią jest ontologiczna ważność tego wartościowania. A ja staram się, żeby ową ważność miały oceny, których używam, żeby nie były zwykłą „prywatą” (jak mi zarzucasz), jaką jest większość ocen. W tym sugestia, że nie ma co oceniać, że wszystko jest tym samym: psychomanipulacją :)
Ja z kolei uznaję, że ontologiczną ważność wartościowania uzależniona jest przede wszystkim od istoty tego, co chcemy wartościować.
I skoro uznaję sztukę za formę celowej manipulacji umysłem, obliczoną na wywarcie jakiegoś wpływu, efektu – wartościowanie powinno dotyczyć głównie tego, czy owa sztuka ten efekt osiąga, czy nie. Powinniśmy się więc powstrzymywać od oceny samego zamierzenia artysty, inaczej popadamy właśnie w prywatę i rzutujemy swoje oczekiwania na dzieło sztuki, oceniając je nisko bądź wysoko, bo robi to, czego oczekujemy lub nie. Tymczasem dzieło ma robić to, czego oczekuje od niego artysta, a nie my.
„Księgę” Mallarmégo dziesięciolatek oceni drugozgocząco, bo nie ma non-stop akcji i walk mechów z Godzillą, a on tego właśnie oczekuje.
Pornograf oceni słabo, bo nie skupia się na ekstensywnych opisach igraszek cielesnych i jest kiepskim materiałem do walenia konia.
Twórca komedii uzna, że wcale nie bawi, a dramatu – że nie trzyma napięcia.
A propagandysta zarzuci, że skoro nie agituje za żadnym ugrupowaniem, jest wyjątkowo słabą propagandą.
Tak samo jest z Twoimi ocenami sztuki przedstawieniowej – oczekujesz i rozliczasz ją z czegoś, czego ona nie ma i nigdy nie miała robić. Jaki w tym sens? Oprócz, oczywiście, próby ostracyzmowania autorów dzieł, które nie stawiają za cel czynić tego, czego byś od nich chciał – bo ten sens jest oczywisty… To jest właśnie prywata.
Na tej samej zasadzie katolik jednoznacznie źle oceni film o przesłaniu antykatolickim. Bo nie zgodzi się z jego intencją.
Tymczasem nie każde dzieło musi pobudzać do myślenia czy odczuwania w jakimś określonym przez Ciebie kierunku, nie każde musi dostarczać bodźców do samodzielnych, filozoficznych rozważań – to jest tylko jeden z możliwych afektów, jakie sprowokować może artysta. Sam w sobie nie lepszy i nie gorszy od każdego innego.
Zatem fajnie, że są takie dzieła jak Planescape, docierające do takich odbiorców jak my, którzy potrafią je za coś docenić, ale na nas świat się nie kończy – nie jesteśmy jego pępkiem i sztuka nie będzie obracała się wyłącznie wokół nas i naszych gustów. I dobrze by było, gdybyśmy nie oczekiwali tego od niej jako pewnej całości.
„Tymczasem dzieło ma robić to, czego oczekuje od niego artysta, a nie my.” Tu tkwi problem, a nawet dwa problemy.
1) Dlaczego przeciętni artyści, czyli: powtarzacze – „kopiści” pasożytujący na odkryciach innych – są dla Ciebie wzorem? Dlaczego bierzesz za dobrą monetę tłum naśladowców, a nie tych, którzy pchają sztukę do przodu (o ile jest tu w ogóle jakiś przód, a jeśli nie: to w bok)? Mam silne wrażenie, że tak właśnie robisz – nie jestem w stanie wskazać konkretniej wypowiedzi, ale do takich wniosków doprowadzają mnie różne twoje sugestie, zwłaszcza niechęć do jakiegoś podziału na lepsze/gorsze.
2) Skoro liczy się to, czego oczekuje artysta, może warto by posłuchać co ma do powiedzenia? Artyści są autorami niejednej refleksji na temat tego, co robią. Niestety nie mam nic pod ręką, żeby zacytować, więc przywołam – jako przykład – to, co mi się kiełbie we łbie na temat malarstwa. Jeśli czytałem jakieś refleksje malarzy (tych twórczych, a nie odtwórczych), to nie pisali oni o manipulacji umysłem, ale np. o próbie wydobycia gry światła i cienia, albo o wyjściu poza malarstwo figuratywne, albo o wydobyciu samego koloru. Zwykle mowa jest raczej o nowym efekcie, który chcieli uzyskać, a nie o jakimś działaniu na odbiorcę.
Problem drugi odsyła nas do ważnej kwestii. Jeśli chodziłoby o manipulację, to sztuka powinna iść w kierunku marketingu i PR. Chodzi mi o to, że techniki manipulacji są rozwijane od wieków, z coraz większą skutecznością, ale raczej poza sztuką. Owszem, od epoki mieszczaństwa sztuka zaczęła pełnić ważną rolę w owej manipulacji, ale jako narzędzie, jako dodatek, a nie jako to, co pierwotne. Gdyby sztuce zależało na manipulacji, to powinna uczyć się od innych dziedzin ORAZ pozostać na w miarę prostym, przedstawieniowym poziomie. Wszelkie eksperymenty, nowości, awangardy byłyby bez sensu (nie licząc jakiejś ich „laboratoryjnej” funkcji). Empiria dowodzi jednak czegoś przeciwnego: sztuka podąża ku coraz większej komplikacji, ku coraz większym wymaganiom stawianym odbiorcy (kierunek dokładnie przeciwny do wszystkich tych, którzy chcą manipulować). Dodekafonia, dzieła otwarte, poezja niereferencyjna (np. Paul Celan), słowa-kufry u Joyce’a, malarstwo niefiguratywne… Jakoś trudno mi w tym dostrzec manipulację. Natomiast otwieranie nowych horyzontów przed naszą percepcją i emocjonalnością – jak najbardziej.
Dobre pytania. Przede wszystkim, ja nie stawiam za wzór żadnej kategorii twórców, może poza tymi, którzy mają w ogóle jakieś oczekiwania wobec swojej sztuki – prócz tego, liczy się jedynie oddziaływanie dzieła. Ponadto rozróżniłbym przeciętnych artystów od powtarzaczy i „kopistów” pasożytujących na odkryciach innych, bo dla mnie to nie jest jakaś spójna, monolityczna kategoria. Zacznijmy od powtarzaczy. Weźmy pod uwagę na przykład: mity, legendy czy inne opowieści istniejące głównie w podaniach ustnych i tak przekazywane dalej i dalej. W wielu wypadkach doczekiwały się wielu różnych wersji, z pokolenia na pokolenie nakładano na nie kolejne warstwy, bądź pozbawiano ich, zmieniano fabułę lub w inny sposób ją „poprawiano”, dodając lub odejmując dodatkowych bohaterów, w zależności od upodobań czy potrzeb społeczności. Cała tradycja ustna była poniekąd jedną wielką ‚fanowską edycją’, zniekształcającą oryginał, czymkolwiek by on nie był. Gdy w końcu zostało to w pewnym momencie spisane, poza samym szkieletem i kilkoma stałymi elementami, było jak po zabawie w głuchy telefon, czymś zupełnie innym, dopieszczonym pod względem dramaturgicznym, wyewoluowanym, wysublimowanym i silniej oddziałującym na wrażliwość żyjących kilkaset lat później. Nie wiemy przecież jak wyglądały pierwsze wersje tego co uznajemy za cykl arturiański; może były czymś zupełnie rudymentarnym w porównaniu z tym, co przetrwało?
Można oczywiście powiedzieć, że opowiadający później „pasożytowali” na dokonaniach opowiadających wcześniej – ale w sumie, co z tego? Jeżeli historia na tym skorzystała, a po dodaniu kilku detali czy jakiegoś wątku, oddziaływała silniej na publikę niż przed wprowadzeniem zmian albo zyskiwała jakiś walor, nie posiadany przez nią wcześniej – to tym lepiej dla „pasożytów”, którzy potrafili przerobić istniejący materiał, kierując go w wybranym przez siebie kierunku.
Podobnie można oceniać „dublujących Shakespeare’a”, wykorzystujących lub naśladujących albo uwspółcześniających jego motywy. Ktoś kto zna oryginał, na takie naśladownictwo wzruszy ramionami, uzna za wtórne i podobne dzieło straci zdolność swego oddziaływania. Dla kogoś, kto nie zna – może ono oddziałać bardzo mocno, a może nawet i silniej niż sam „oryginał”. I świetnie. Jeśli erudycja miałaby osłabiać oddziaływanie sztuki, do diabła z erudycją! Niech krytycy sobie kręcą głową, a ludzie konsumują odgrzewane kotlety, o jakich nie będą wiedzieć nawet, iż są odgrzewane. Jeśli dla nich stanowią nowość, wnoszą coś, być może co analogiczne wnosiły w poprzednich pokoleniach „oryginały”, let them be!
Dla mnie tak sztuka, jak i sami artyści, pełnią przede wszystkim rolę czysto społeczną. Nie oczekuję od chwytającego za gitarę gimbazjalnego kuca, rywalizacji z Pendereckim. Zwłaszcza jeśli chce stawić sobie za cel coś innego – uświetnić spotkanie ze znajomymi przy ognisku, zainteresować swoją wrażliwością wybraną dziewczynę albo zilustrować losy lokalnej społeczności i zostać jej bardem. Nowatorstwo nowatorstwem, ale na nim sztuka się nie kończy. Poza nowatorami istnieć będą zawsze jacyś konserwatyści, przechowywacze spuścizny czy inni te innowacje oswajający albo wreszcie wykorzystujący cały ich potencjał, po wielu ślepych próbach poprzedników.
Fajnie byłoby przepytać takich malarzy, pytając ich o sens tych ich zabiegów, prób i poszukiwań „nowych efektów”. Ja tylko dopowiem, że ktoś te efekty ma oglądać, więc będą coś z nim robić. Gdyby nie miały takich zdolności, nie zadawanoby sobie trudu, by ich szukać. „Bo skoro nie ma różnicy, to po co przepłacać?”.
Chyba za wąsko rozumiesz „psychomanipulację” w moim tego słowa znaczeniu. Ona nie musi służyć wcale jakimś bardzo konkretnym czy namacalnym celom (marketing i PR). Może służyć do budowania społeczności, jej obyczajów czy moralności – może być spoiwem tożsamościowym (tutaj znowu nawiązanie do mitologii, eposów, ale i dzisiejszych subkultur). Czy czemukolwiek innemu, czemu zechce artysta.
No i na ogół tak są postrzegane. ;) Jak samochody z samych początków motoryzacyjnej historii, które nie dorównywały osiągami sprawdzonym środkom lokomocji, takim jak konne zaprzęgi. Bo wtedy też nie dorównywały, ale tkwił w nich przewyższający potencjał, dostrzegany przez pionierów, starających się go uwolnić kolejnymi konstrukcjami. A część im współczesnych z pewnością pukała się w głowę, stwierdzając na podstawie tamtych pierwszych prób, że to się nie ma prawa przyjąć.
No i właśnie chociażby otwieranie nowych horyzontów jest treścią tej manipulacji oraz jednocześnie zadaniem postawionym nowej sztuce. Jeśli w istocie, wspomniany cel przyświeca jej twórcom. Sam sobie odpowiedziałeś.
Ale jest to cel jak każdy inny. W prehistorii mogło nim być głównie wytwarzanie wrażenia nadprzyrodzoności, dziś – gimnastyka umysłu i postrzegania. Jeden pies. Co sobie wybierzesz, z tego będziesz rozliczany. Czasy zresztą nie stanowią wcale ostatecznej bariery, bo artysty chcącego prehistoryczny program realizować dzisiaj, jeśli faktycznie udaje mu się go osiągnąć, nie problem oceniać pozytywnie (podobnie artystę z prehistorii chcącego realizować dzisiejszy). Nie jestem niewolnikiem trendów takiej czy innej epoki, abym miał im podporządkowywać swą ocenę. Interesuje mnie przede wszystkim subiektywny zamiar nadawcy. I subiektywny odbiór odbiorców. Jeśli lewa strona pokrywa się z prawą, to mam do czynienia z udaną sztuką – jeśli nie, z nieudaną. Bez względu na komunikat i to, co o nim sądzę. Natomiast co sądzę o jego treści, dotyczy przede wszystkim już mojego gustu, a nie samej sztuki.
Odczuwam taką niechęć, bo podział na lepsze/gorsze nie dotyczy już sztuki jako „rzeczy samej w sobie”, że tak pojadę Kantem, co raczej bierze się z naszego jej postrzeżenia, wynikłego właśnie z gustu. Tak naprawdę więc nie oceniamy wcale sztuki [jej działania], a wartościujemy raczej swój punkt widzenia, z jakiego na nią patrzymy. A to kojarzy mi się z bezcelowym konkursem mierzenia długości swoich przyrodzeń, który nijak ma się do przyjemności ich używania.
Generalnie staram się nie używać swojego gustu jako pałki do prześladowania „mniej wytrawnych”, ani tarczy przed „bardziej wytrawnymi”, przed którymi musiałbym się ze wstydu płaszczyć. Dlatego też nie wartościuję gustów, ani wte, ani we wte – najwyżej zaznaczam, że czyjś jest bliżej lub dalej od mojego, na ogół z punktu widzenia jakiejś konkretnej osi (formalnego skomplikowania czy złożoności, emocjonalnej ekspresji czy innej, podporządkowanej wartości akurat użytecznej do opisu różnicy). „Lepsze”, „gorsze” do opisu nadaje się kiepsko, bo to tylko wieloznaczne chorągiewki takich czy innych sentymentów, które znowu trzeba byłoby rozwijać i wyjaśniać; dlaczego ktoś uważa coś za bardziej pożądane, a coś mniej.
Poza tym, uznaję to za szkodliwe dla sztuki, na dłuższą metę. Krępujące ludzką kreatywność, wplatającą ją w jakieś ramy wyznaczone przez krytykę.
Po tej ostatniej wymianie zdań dochodzę do wniosku, że fundamentem naszego sporu jest różnica w rozumieniu tego, czym jest sztuka. To znaczy: rozmawiamy o dwóch, zupełnie innych przedmiotach, które jedynie nazywamy tym samym słowem.
Prosto (może nawet nieco prostacko) ująłbym tę różnicę tak:
– dla Ciebie sztuką jest cokolwiek co wykorzystuje kolory/dźwięki/słowa/itp., w celu psychomanipulacji; być może (nie wiem, ty musisz dopowiedzieć) należy tu dodać, że chodzi o artefakty, tzn. twory ludzkie, a nie nie-ludzkie, bo wówczas do sztuki zaliczałyby się i kwiaty i tańce zwierząt (chociaż obstawiam, że zaliczysz takie rzeczy);
– dla mnie sztuka to przede wszystkim kompozycja, czyli nie każde użycie kolorów/dźwięków/itp. zaliczę do sztuki; doprecyzowując: estetyczna kompozycja, czyli taka, która porusza się na płaszczyźnie sensualno-afektywnej.
Pomocny będzie tu przykład: słowa i zdania – wykorzystuje je i opowieść i rozprawa naukowa. Jeśli pominiemy element kompozycji estetycznej, a pozostawimy jedynie element psychomanipulacji, to okaże się, że nie ma większej różnicy pomiędzy „Lalką” a „O obrocie sfer niebieskich” czy „Byciem i czasem” (bo nie da się ukryć, że przy twoim rozumieniu psychomanipulacji wspomniane dzieła naukowo-teologiczne i filozoficzne jej dokonują).
Wniosek? Skoro jest tak ze słowami, to i z dźwiękami, kolorami itd. Zatem – być może – gimnazjalny kuc* grający dla przyjaciół przy ognisku nie ma nic wspólnego ze sztuką, a robi jedynie za tło rozrywkowe, natomiast grający dla dziewczyny, która mu się podoba – ponownie – nie ma nic wspólnego ze sztuką, a jedynie używa narzędzia do podrywania.
I to odnosi się bezpośrednio do pierwszej części twojego ostatniego komentarza. Nie chodziło mi o „powtarzaczy” w sensie osób przenoszących dalej i zachowujących przekaz ustny (w sytuacji, gdy był to jedyny sposób na jego zachowanie). Chodziło mi raczej o to, że pewni artyści odkrywają nowe płaszczyzny kompozycji estetycznej (bo komponować można różnie) – i w tym tkwi prawdziwy „potencjał twórczy”. Natomiast inni jedynie pasożytują na tych płaszczyznach, nie potrafią wymyślić własnych.
Mówiąc jeszcze inaczej: dla mnie sztuka to raczej forma (kompozycja), natomiast dla Ciebie – mam wrażenie – to raczej treść (co by sugerowały twoje przykłady o powtarzaniu mitów czy powtarzaniu Shakespeare’a).
Oczywiście – zazwyczaj spory między konkretnymi stanowiskami wynikają właśnie z takich różnic.
Zdecydowanie już bliżej. Natomiast nie dyskryminuję ewentualnych kosmitów, zwierząt, czy czegokolwiek innego, zdolnego do aktów intencjonalnych, bo to zdaje się być absolutną granicą wymagań minimalnych umożliwiających działalność artystyczną. W przypadku kwiatów trudno raczej mówić o intencjonalności, więc one raczej żadnej sztuki nie są w stanie uprawiać.
Tak już zupełnie precyzyjnie, to sztuką jest dla mnie samo oddziaływanie formy i treści. Jeżeli za treść uznamy alkohol, a za formę – naczynie, w którym jest serwowany, to sztuką jest ogólne wrażenie odniesione po konsumpcji takiego popitku. Samo dzieło jest tylko nośnikiem uruchamiającym jakiegoś rodzaju wrażenia, celowo do tego zadania zaprojektowanym.
A skoro mowa o alkoholu, to sztukę kulinarną też należy w tym ujęciu rozumieć całkiem serio; oczywiście o ile kucharz celowo wywołuje swymi potrawami określone odczucia u degustatorów. W sumie to Ci się powinno spodobać, Panie Somatyczny. ;)
Każde użycie kolorów, dźwięków, itp. wiąże się z uruchomieniem płaszczyzny sensualno-afektywnej. Kompozycja natomiast zdradza celowość porządkowania bodźców według jakichś kryteriów, więc mówisz generalnie to samo, tylko innymi słowy. Natomiast zagadką jest dla mnie, które kompozycje są dla Ciebie sztuką, a które taką być przestają i z jakich powodów. Masz jakieś kryteria?
Dokładnie tak, dlatego nic nie przeszkadza nam je za dzieła sztuki uznawać. Zwłaszcza po latach, gdy stracą dla większe znaczenie poznawcze i zaczniemy traktować je jak zabytki literackie. Niewątpliwie, wychodząc z założenia, że za pomocą książek można upowszechniać pewne informacje, czyli dokonać zmian w świadomości czytelników, a ono z kolei może być niezłą inwestycją w postawienie kolejnego kroku w poznanie, nauka również do swoich celów zaprzęga sztukę.
Jak rozumiem, to ma być zarzut o zbyt szeroką definicję, tak? Generalnie zastanawiałem się, czy nie zaakcentować, że sztuka to taka forma psychomanipulacji, która operuje na fikcji lub przede wszystkim metaforyzuje, ale uznałem, że to z kolei byłoby zbyt wielkim jej zawężeniem i z pewnością znalazłby się jakiś cwaniak, który specjalnie stworzyłby coś w konwencji przekraczającej moje ustalenia, aby mi udowodnić, że nie mam racji. ;) Poza tym, tu pojawia się znowu problem z dziennikami, filmami dokumentalnymi, itp. Ponadto; zdezaktualizowane dzieła naukowe też już podpadają pod fikcję – możemy powiedzieć, że Arystoteles opisujący swoją fizykę, tworzy sobie ciekawy świat przedstawiony, ale z całą pewnością nie jest to ten rzeczywisty, bo on działa na innych zasadach. Newton też wprowadza bardzo ładne, takie estetyczne, czas i przestrzeń. Prawdziwy XIX wieczny reprezentant akademizmu… :)
Można zaznaczyć, że sztuka to taka psychomanipulacja, której głównym celem jest dokonanie samej manipulacji, nie służącej już później żadnemu innemu celowi. Wtedy odpadają dzieła naukowe, bo one informacje przekazują nie dla samego przekazywania, lecz podporządkowują tę funkcję poznaniu. Ale w takim wypadku trzeba się pożegnać z literaturą terapeutyczną, przypowieściami, moralitetami, bajkami czy w ogóle większością dobytku kulturalnego, co czyni taką definicję sztuki zbyt wąską.
Z punktu widzenia wieczności i wszystkich możliwych kombinacji zawężanie tego nie ma większego sensu. A układanie definicji ważnej tylko do dziś też mnie nie satysfakcjonuje. Dlatego moje ujęcie będzie jak półprosta – określi co w sztuce konieczne czy obligatoryjne, natomiast nie będzie określało jakichś wyraźnych jej granic, bo to zawsze można rozciągnąć. Przyjdzie jakiś neo-dadaista, wystawi na cokole obesraną kserówkę „De revolutionibus orbium coelestium”, podpisze swe dzieło: „Kręcioła” i idź z nim polemizować, że to nie sztuka. ;)
Albo zwyczajnie sztuka jest tak szeroką, wręcz niemożliwą do wyczerpania ludzką działalnością, obejmującą zarówno zapewnianie rozrywki, edukacji, inspiracji do poznania jak i udogadnianie podrywu. I tylko nasze przyzwyczajenie, fetyszyzacja określonych form, nie pozwala dostrzec całego jej bogactwa albo wręcz każe nam je ignorować…
No i niech sobie odkrywają. Jeżeli wybiegną zbytnio w przyszłość, minie kupa czasu zanim wychowają odbiorcę zdolnego odebrać ich komunikaty. A nie wszyscy muszą być zainteresowani tworzeniem pod kątem „późnych wnuków” czy innego idealnego odbiorcy, którego w postaci ożywionej nie sposób znaleźć w czasach sobie współczesnych. Ja nie widzę wielkości w samej pogoni za nowością. Tym bardziej, że na ogół szczyt danej formy czy programu następuje wcale nie na początku, lecz po jego okrzepnięciu i osiągnięciu jakiejś dojrzałości, gdy wypróbowano w jego ramach wiele rozwiązań i wybrano te najlepsze. Jak dla mnie masz jakieś prometejskie skrzywienie w postrzeganiu sztuki. ;) Zresztą, jutrzejsza nowość będzie za sto lat klasyką, więc nie ma o co drzeć szat… ;)
Ach właśnie – jeszcze to:
Zauważ, że nazywając pewne zabiegi artystyczne „eksperymentami” sam implikujesz ich „laboratoryjność”, bo gdzie jest miejsce eksperymentu, jeśli nie w laboratorium? Zresztą wklepałem sobie „sztuka eksperymentalna” i powychodziły różne rzeczy, więc może rzeczywiście „artysta” nie wie co zestaw bodźców z jego kompozycji może w zasadzie robić z odbiorcą i stąd badania mające to potwierdzić. Odbiorca jako szczur – no czaję przekaz… :P
Ach, jeszcze jedno…
Przyszło mi na myśl coś innego – zabawa. Zabawa jest czymś pokrewnym sztuce. Jedno z drugim ma wspólny chociażby aspekt naśladownictwa – mimesis. Bawiące się dzieci, bawią się w coś: odgrywają rolę policjantów i złodziei, Indian i kowbojów, rycerzy czy czegokolwiek co podpatrzą w swym otoczeniu (zatem również w mediach). O ile w zabawie liczy się rozwijanie lub ćwiczenie pewnych umiejętności „na sucho”, które mogą przydać się w dorosłym życiu, a w każdym razie bywa do tego przydatna, o tyle zauważ, iż obecne są w niej elementy aktorstwa, wyobraźni i kreowania fikcji. A to bardzo ją zbliża do sztuki, w moim mniemaniu.
Jeżeli teraz weźmiemy pod uwagę, że zwierzęta również się bawią, bo możesz skłonić do tego psa, zazwyczaj wikłając się w jakiś scenariusz gonitwy, tropienia czy przynoszenia zdobyczy (symulacja polowania), oznacza to tyle, że są one zdolne do rozróżniania konwencji fikcji i rzeczywistości. A skoro mogą się wikłać w fikcję, to do uprawiania sztuki mają już niedaleko. Więc i zwierząt bym nie wykluczał.
Na marginesie: może ta część wspólna sztuki i zabawy świadczy o wspólnym pniu pochodzenia tych zachowań i struktur ich generujących? Być może sztuka jest po prostu wyewoluowaną formą zabawy, jaka zyskała dodatkowe funkcje?
Takie znaleziska…
* Czym zajmuje się psychologia muzyki?
* Muzyka i mózg
* Naukowcy z KUL wyjaśnią, czym jest piękno (PAP)
Wpis zniknął – nie wiem z jakiego powodu. W Dashboardzie jest widoczny.
Na razie pozostawię odnośnik do wersji PDF.
Kliknij, aby uzyskać dostęp osztuce1.pdf